İnsanın yaşam sürecinin önemli bir bölümünü kapsayan ve bu süreçte çoğunlukla yetişkinlik döneminin temel gelişimsel görevlerinden biri olarak kabul edilen çalışma; kişinin bedensel veya zihinsel olarak herhangi bir yönde emek vermesi ve bundan ekonomik, psikolojik, sosyal ve kültürel rolleri açısından doyum sağlaması durumudur. (1)

Yetişkinlik dönemi ile birlikte, birey iş ve meslek yaşamına adım atmaktadır. Bu süreç bireyin, yaşam süresinde önemli bir yer tutmaktadır. Bu sürecin başlamasıyla uzun yıllar süren ve emeklilik süreciyle tamamlanan, çalışma yaşamına girilmiş olur. Bundan böyle birey, yaşamının önemli bir dilimini kapsayacak "çalışma yaşamında" yer alacaktır.

Çalışma yaşamı insan yaşamında önemli bir yere sahiptir, çünkü insan yaşamının yaklaşık üçte biri çalışarak geçer ve bu faaliyetle birey, hayatının devamlılığını sağlar. Çalışma ile, birey sadece maddi kazanç (ekonomik anlamda gelir) elde etmekle kalmaz, bir yandan da yaptığı işten mutluluk elde etmesi, başarı kazanması ve tatmin olması gibi unsurlarla manevi kazanımlar elde eder. Yapılan araştırmalara göre insanların uyku dışındaki vakitlerinin (günün yaklaşık %70'i) işleriyle uğraşarak geçirdikleri sonucu ortaya çıktığı dikkate alınırsa, işin bireyin yaşam bütününde olumlu ya da olumsuz etki etme gücü ortaya çıkacaktır. (2) Şayet, çalışma bireyin yaşamında önemli bir parçaysa hayal kırıklıkları veya iş yaşamındaki olumsuzluklar, bireyin psikolojisini önemli düzeyde etkileyebilmektedir. (3)

İnsan için çalışma, sağladığı ekonomik olanaklar dışında, toplumla birleşip bütünleşmek, toplumda yer ve rol sahibi olmak, saygınlık kazanmak için gerekli olan temel toplumsal kurumların başında gelir. (4) Çalışma mekanı bireyin, isteyerek ya da istemeyerek içinde bulunmak zorunda kaldığı bir sosyal alandır. Çalışma yaşamının anlamı üzerindeki düşüncelerde uzun yıllar çalışmanın ekonomik ve toplumsal işlevleri üzerinde durulmuştur. Oysa iş ve işyeri, aynı zamanda sosyo-psişik ihtiyaçlara cevap veren, kişiliğin gelişmesine katkı sağlayan önemli bir merkez hüviyetindedir. (5) Dolayısıyla, çalışma insan yaşamında merkezi bir yere sahiptir.

İnsanların içinde yer aldığı çalışma ortamlarıyla geleceği organize ederler, diğer insanlarla ilişkiye geçerler, gruplar arası etkileşimi sağlarlar ve geniş bir sosyal çevre inşa ederler. Adler "çalışma"yı hayatın önemli sorunlarından biri olarak ele alır. Bu sorun gelip geçici olmayıp, sürekli bireyin karşısına çıkan zorlayıcı isteklerde bulunan kaçınılmayan problemdir.(6)

Çalışma insan yaşamında bir çok safhayı etkilemektedir. Bu özelliği çalışmayı tüm toplumlarda temel ilgi noktası haline getirmektedir. Çalışma ilişkileri aynı zamanda tüm sosyal etkileşimleri etkilemektedir. İşyeri kimi zaman bir el sanatları ustasının tezgahta çalıştığı mekan olabilir, kimi zaman sabanla tarla süren çiftçinin tarlası ya da bir fabrika, ancak neresi olursa olsun sonuç olarak bireyin kendisini çok önemli olarak gördüğü bir merkezi yaşam alanıdır.(7)

Çalışma yaşamında başarı ve güdülenmenin, dolayısıyla bireysel verimliliğin en önemli koşullarından birisi, çalışan insanın işine, çalışma yaşamına bakışı ve değerler sistemi içinde ona verdiği önemdir. (8)

Çalışmanın birey açısından önemine Dubin ve Mannheim farklı bir açıdan yaklaşmışlardır: "Çalışanlar, eğer anlamlı bir çalışma beklentisinde olmazlar ise, toplum içinde yabancılaşmaya giden yolu izlemek için yeşil ışık yakılacağı aşikardır" demektedirler. (9) Bu noktada çalışmanın belirli bir beklenti ve amaç çerçevesinde gerçekleştiriliyor olmasının, çalışmaya anlam kazandırdığını söylemek mümkündür. Dolayısıyla "İnsanlar niçin çalışırlar?" ya da "İnsanları çalışmaya yönelten unsurlar nelerdir? sorularına cevap bulmak, çalışmanın birey açısından anlamını anlayabilmek adına önemli olacaktır.

Birey İçin Çalışmanın Amacı

İnsan niçin iş sahibi olmak ister? Bazıları hayatını kazanmak için, ekonomik boyutlarına, bazıları da statü için, bir şey yapabilmenin getireceği güveni elde etmek için gibi görünen boyutları işaret ediyorlar. Farklı zamanların bilim adamları ise açıklamalarında farklı açılardan hareket ediyorlar, Örneğin Freud, "insan ile realite arasındaki en kuvvetli bağın iş olduğunu" belirtir. 1945'de Mayo ve Arkadaşları insanların kendilerini sosyal bir bütün olarak görüp, hüviyetlerini ancak işlerinde kazanabildiklerini ileri sürer.

Birey açısından çalışmanın temel amacı daha önce de belirtildiği üzere ekonomik temellidir. Yani çalışma bazıları için yaşamanın başlı başına amacı olabilmektedir. (10) Ancak bu temel amaç etrafında bireyi çalışmaya yönelten bir çok nedeni ortaya koymak mümkündür.

Baysal bireyin çalışma amaçlarını 3 temel yaklaşıma dayandırmaktadır (11):

1. Araçsallık
2. Sosyal Olgu
3. Kendini Gerçekleştirme

Araçsallık Yaklaşımı: Bu yaklaşıma göre birey çalışmayı, kendisi için fayda elde edeceği, özellikle ücret, maaş vb. dışsal ödül olarak görür. Diğer bir ifade ile çalışmanın bireyin yaşamında bir takım gereksinimlerini karşılamasına yardımcı olan bir araç olduğu görülmektedir. İnsanlar, bir takım temel gereksinimlere ihtiyaç duyarlar, örneğin barınma için ev, yaşamak için yiyecek ve içecek gibi. Bu ihtiyaçların temini için gerekli olan ekonomik koşulları birey, çalışma yoluyla sağlayabilecektir. Bu yönüyle çalışmanın birey için bir araç olma özelliği görülmektedir.

Sosyal Olgu Yaklaşımı; Çalışmanın birey açısından, sosyal kabul gören bir davranış diğer bir ifade ile sosyal kontrat özelliği taşıdığı görülmektedir.

Kendini Gerçekleştirme Yaklaşımı; Çalışmanın bireyin tüm beceri ve ilgilerini kullanabilmesine olanak tanıması diğer bir ifade ile içsel ödül görevi görmesi anlatılmak istenmektedir.

Bu maddeler Maslow'un motivasyon kuramında yer alan "ihtiyaçlar hiyerarşine" de paralellik arz etmektedir. Yani bireyler için yaşamlarını devam ettirebilmeleri için maddi (ekonomik) ve manevi (sosyal) gereksinimleri ifade etmektedir. İnsanda önce fizyolojik ihtiyaçlar belirir. Sonra sevgi ve saygınlık ihtiyacı ortaya çıkar. (12) Dolayısıyla bireylerin çalışmalarının amaçları temelde maddi ve manevi gereksinimlerine cevap bulmaktır şeklinde ifade edilebilir.

Yukarıda sıralan çerçevede ele alındığında çalışma, iş gruplarına göre örneğin, en alt düzeyli işlerde çalışanların başlıca çalışma nedenini işin bir geçinme aracı olmasıdır. Ancak bu diğer nedenleri tümüyle ortadan kaldırmamakta, önem derecesini azaltmaktadır. Diğer yandan üst düzeyli, mesleki uzmanlık gerektiren işlerde içsel ödülün önemli olması doğaldır. Çalışma yerinin bir sosyal kurum olması hem sosyalleşme açısından hem de yaptıklarının başkaları ile kıyaslanması ve diğerinin takdir edilmesi açısından önemlidir. (13) Genel olarak ele alınan bireylerin çalışma amaçlarını daha ayrıntılı bir şekilde ele almak mümkündür.

İnsanları Çalışmaya Yönelten Nedenler

Çalışma, modern dünyada sağladığı gelir yönüyle, ekonomik ve psiko-sosyal faydaları ile bireyin yaşamında vazgeçilmez öneme sahip bir olgudur. Çünkü bu kavram, bireyin yaşamında her zaman önemli yere sahip olan, aile, serbest zaman, toplumsal çevre ve dinsel aktivite gibi yaşamın önemli parçaları ile yakından ilişkilidir. (14)

İnsanın bir iş sahibi olması ya da çalışmak istemesinin temelinde kuşkusuz öncelikle geçim kaygısı, bunun da gerisinde yaşamını sürdürme dürtüsü bulunmaktadır. Acaba insanda doğuştan "çalışma ihtiyacı" denilebilecek bir güdünün varlığından söz edilebilir mi? Güdülenme ve öğrenme kuramları alanındaki araştırmalar, çalışma güdüsünün doğuştan değil, ancak ikincil bir konuda, sosyal yaşamda öğrenilmiş güdülerden olduğu tezini daha çok desteklemektedir. İnsanın doğuştan "boş durmama", "bir faaliyette bulunma" yönünde davranış eğilimi içinde olduğu, Aktivasyon Kuramına ilişkin araştırmalar tarafından ortaya konulmuştur. Ancak, bu faaliyetin ne ölçüde ve hangi yönde olacağı, büyük ölçüde sosyal çevreden alınan değerler sistemi ve uyarılar tarafından belirlenmektedir. (15)

İnsanların neden çalıştıkları konusunda pek çok neden ile sürülebilecektir. Ancak çalışmanın insan mutluluğunun, yaşam doyumunun, ruh sağlığının temellerinden biri olduğuna da kuşku yoktur. (16) Çalışma isteğinin önemli nedenlerinden biri de kuşkusuz bu yöndeki toplumsal beklentilerdir. "Topluma yararlı insan olmak", başarılı olmak" gibi hedefler sosyalleşme süreci içerisinde her insanın içselleştirdiği, toplumsal rolünün bir parçası olarak algılandığı yaşam çizgileridir. (17)

İlk bakışta bir geçim aracı olan ve bir gelir olma özelliği olan çalışma, aynı zamanda toplumsal, psikolojik ve manevi (tinsel) üstünlüklerinden de dolayı mutluluk etmenlerinin başında gelmektedir. Bazı insanların, maddesel gereksinmeleri olmadığı halde, çalışmak istemelerinin ve çalışmalarının nedeni çalışmaya yükledikleri anlamdır. İnsan ömrünün büyük bir kısmı işinde ve işyerinde geçtiğine göre, işi sadece ekonomik yönleriyle ele almak ve psikolojik ve toplumsal değerini dikkate almamak, çok eksik bir görüş olur. (18) Genel olarak bireylerin çalışmaya yönelmesinde, iyi gelir elde etme isteminin, önemli kişi olma hissi ve başarma duygusuna sahip olma olduğu sıralanabilir. (19)

Bireyleri çalışmaya yönlendiren faktörler nedensellik ölçütünde incelendiğinde Ekonomik, Psikolojik ve Toplumsal olmak üzere üç başlık altında incelenmiştir.

Ekonomik Nedenler

Bireyin ekonomik gelir elde etmek amacıyla çalışmasına dayanmaktadır. Genel anlamda, birey temel ihtiyaçlarının karşılanması için bir gelire sahip olması gerekirken, bir yandan da sadece kendi ihtiyaçları için değil, aynı zamanda bakmakla yükümlü olduğu kişiler için de çalışmak ve gelir elde etmek zorundadır.

Psikolojik Nedenler

Belirli bir işi yapmak insanın belirli bir zamanını alacağı için çalışma yaşamı psikolojik açıdan önemlidir. İnsan zamanını bir şekilde geçirmek zorundadır. Bu zamanı nasıl geçireceği bir takım koşullara bağlı olarak kendi seçimine bırakılmıştır. Bireyin çalışma esnasında bir takım başarılar elde etmesi, psikolojik tatmin elde etmesine yol açar ve kişisel saygınlığını pekiştirir. Bu doyum sadece iş yaşamında kalmayıp, genel yaşam doyumuna da olumlu bir şekilde yansır. Dolayısıyla bireylerin bir takım psikolojik doyum ve beklentilere dayalı olarak çalışmaya yöneldikleri de görülmektedir.

Toplumsal Nedenler

Toplumsal açıdan bakıldığında çalışma, insanın bir iş ortaya koyabilmesi için diğer bireylerle etkileşimi ve hiyerarşik bir düzen içinde belli bir statüye ulaşmasıdır. (20)

Toplumsal nedenler ile, kişinin çalıştığı grupla ilişkileri ifade edilmektedir. (21) Toplumsal nedenleri aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür:

Mensup olma duygusu: İnsan yabancılık hissettiğinde, bir gruba bağlı olmanın değerini daha iyi anlar, Hawthorne araştırmalarındaki bulgulardan biri, verimlilikte grup etkisinin son derece önemli olduğudur.

Kendini Belirtme ve Değer Yargısı: Kişinin, grubunca kabul edildikten sonra, kişiliğini belirmeye-kendisinin de bir şey olduğunu göstermeğe başlaması- grubunun duygularına saygılı olmada devam etmesi şartıyla yerinde olur. İş, kişinin yeteneklerini çökertecek nitelikte olsa bile, insan kendisini göstermede başka yollar bulabilir. Çalışma saatleri dışında da bireyler bir takım roller üstlenebilmektedirler. Bu roller, bir klüpte, ailede veya her tür grupta benimsenebilir; böylece çalışanın hiç olmazsa iş yeri dışında, eğer içinde değilse, kendini bir kişi olarak hissetmesine imkan verir. Böylece bir işçi sosyal bir değer kazanabilir ve bu sosyal değer herkes için son derece zorunludur.

Grup Morali: Grubun bütün ihtiyaçları karşılanırsa, grup düzenli bir bütün haline gelir ve morali (iç güveni) yükselir. Belli yönde ortak çaba, ortak amaçlar ve ortak başarı duygusu, üyeleri daha sıkı bir şekilde birbirlerine bağlar.

Maddi Güvenlik Duygusu: Maddi güvenliğin bazı şekillerde sağlanmasına yönelmiş çabalar, günümüzde çalışanların çoğunu işe isteklendirmektedir.

Yeterlik Kıvancı: Yaratıcı bir işten veya teknik yeterlilikten dolayı gurur duyma, iyi bilinir ve "işinin ustası" bireyi hoşnutluğa taşır

Düzen Duygusu: Çalışmada belli bir düzenin olması, ya da işin tek düzen oluşu, seyrek olarak işe isteklendiren etkenler arasında sayılmıştır.

Sahip Olma Eğilimi: Kimi kişiler için, sahip olunan şey değerinden dolayı değil de, sahibine veya ailesine toplumsal yönden itibar sağladığı için istenir.

Kısaca değerlendirmek gerekirse bireyleri çalışmaya sevk eden nedenler aşağıdaki gibi sıralanabilir;

* İşyeri, başka insanlarla tanışılan, yeni arkadaşlıkların ve sosyal iletişimin kurulduğu bir mekandır; bu özelliğiyle işbirliği kurma, dayanışma, paylaşma v.b. gibi sosyal yeteneklerin gelişmesine aracılık eder;
* İş, çalışan insana ve onun ailesine bir sosyal statü sağlar;
* İş, insanın kendine saygısının, toplum için yararlı bir şeyler gerçekleştirme duygusunun önemli bir kaynağıdır;
* İnsanın bir aidiyet ve kimlik duygusu oluşturmasında işin rolü çok büyüktür; bir işin yapılabilmesi için gerekli bilgi, beceri ve yeteneklere sahip olma deneyimi, bireysel kimliğin gelişmesi için çok önemli bir zemindir;
* Çalışma yaşamı, insanın belirli bir düzen içinde yaşama ihtiyacına cevap verir ve zamanın periyodik algılanmasını sağlar;
* İş, sağladığı gelir ile iş dışı yaşamın maddi temelini oluşturmakta, özel yaşamın şekli ve boş zamanları şekillendirme biçiminin de önemli bir belirleyicisi olmaktadır; bu bağlamda, yapılan işin içeriği ve mesleki sosyalleşme olgusu büyük önem taşımaktadır.

 Sonnotlar:

(1) Alptekin ve Said, "Çalışma Hayatı), http://www.geocities.com/kemalgokcan/calismah.html , 24.09.2002

(2) Özsoy, Osman; Değişen Dünyada Meslek Seçimi, Geleceğin Meslekleri, Hayat Yayınları, İstanbul, 2002, s.106

(3) Bartolome Fernando ve Evans Lee Paul A.; "Başarının Bedeli Bu Kadar Ağır mı Olmalı", İş ve Yaşam Dengesi, MESS Yayını, İstanbul, 2001, s.58

(4) Köknel, Özcan; Zorlanan İnsan , Altın Kitaplar, 4. Basım, İstanbul, 1998, s.248

(5) Tınar, Mustafa; "Çalışma Psikolojisi", Necdet Bükey Matbaacılık, İzmir, 1996, s.7

(6) Adler, Alfred; Bireysel Psikoloji, Çev. Halis Özgü, Hayat Yayıncılık, İstanbul, 2000, s.33

(7) Gamst, Frederick C.; Meaning of Work-Considerations for the Twenty-First Century, State University of New York Press,1995, s.1

(8) Tınar, Mustafa Yaşar; Gürçay, Cemile ve Demirbilek, Tunç; "Bireysel İlgi Odağı Olarak Çalışma Yaşamı", MPM Verimlilik Dergisi, 1997/1, s.27

(9) Grint, Keith; Çalışma Sosyolojisi, Çev. Editörü: Veysel Bozkurt, Alfa Yayınevi, İstanbul, 1998, s.31

(10) Arslan, Mahmut; İş ve Meslek Ahlakı, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, 2001, s.47

(11) Baysal, Ayşe Can; Çalışma Yaşamında İnsan, İstanbul Üniversitesi İşletme Fakültesi Yayını:225, İstanbul, 1992, s.8

(12) Onaran, Oğuz; Çalışma Yaşamında Güdülenme Kuramları, Ankara Üniversitesi, SBF Yayınları No:470, Ankara, 1981, s.15

(13) Baysal; a.g.e., s.14

(14) Quintanilla, Antonio Ruiz ve England George W.; "How Working is Defined:Structure and Stability", Journal of Organizational Behavior, Vol:17, 1996, ss.515-516, Harpaz, Itzhak; "The Importance of Work Goals: An International Perspective", Journal of International Business Studies, First Quarter, 1990, s. 75

(15) Tınar; "Çalışma Psikolojisi", a.g.e., s.6-7

(16) Onur, Bekir; Gelişim Psikolojisi, İmge Kitabevi, 4. Baskı, Ankara, 1997

(17) Tınar; "Çalışma Psikolojisi", a.g.e., s.7

(18) Tosun, Kemal; İşletme Yönetimi, Savaş Yayınları, Ankara, 1992, ss.6-7

(19) "The External Contexts of Work", http://www.nap.edu/html/occup_analysis/ch2.html , 17.07.2002

(20) Aytaç, Serpil; Çalışma Yaşamında Kariyer, Epsilon Yayıncılık, İstanbul, 1997, s.14

(21) Tredgold, R.F.; Çağdaş Çalışma Düzeninde Kişiler Arası İlişkiler, Çev. Cevdet Aykan, Yaprak Yayınları, 1992, ss.95-105

 KAYNAKÇA

Adler, Alfred; Bireysel Psikoloji, Çev. Halis Özgü, Hayat Yayıncılık, İstanbul, 2000

Alptekin ve Said, "Çalışma Hayatı), http://www.geocities.com/kemalgokcan/calismah.html , 24.09.2002

Arslan, Mahmut; İş ve Meslek Ahlakı, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, 2001

Aytaç, Serpil; Çalışma Yaşamında Kariyer, Epsilon Yayıncılık, İstanbul, 1997

Bartolome Fernando ve Evans Lee Paul A.; "Başarının Bedeli Bu Kadar Ağır mı Olmalı", İş ve Yaşam Dengesi, MESS Yayını, İstanbul, 2001

Baysal, Ayşe Can; Çalışma Yaşamında İnsan, İstanbul Üniversitesi İşletme Fakültesi Yayını:225, İstanbul, 1992

Gamst, Frederick C.; Meaning of Work-Considerations for the Twenty-First Century, State University of New York Press,1995

Grint, Keith; Çalışma Sosyolojisi, Çev. Editörü: Veysel Bozkurt, Alfa Yayınevi, İstanbul, 1998

Harpaz, Itzhak; "The Importance of Work Goals: An International Perspective", Journal of International Business Studies, First Quarter, 1990

Köknel, Özcan; Zorlanan İnsan , Altın Kitaplar, 4. Basım, İstanbul, 1998

Onaran, Oğuz; Çalışma Yaşamında Güdülenme Kuramları, Ankara Üniversitesi, SBF Yayınları No:470, Ankara, 1981

Onur, Bekir; Gelişim Psikolojisi, İmge Kitabevi, 4. Baskı, Ankara, 1997

Özsoy, Osman; Değişen Dünyada Meslek Seçimi, Geleceğin Meslekleri, Hayat Yayınları, İstanbul, 2002

Quintanilla, Antonio Ruiz ve England George W.; "How Working is Defined:Structure and Stability", Journal of Organizational Behavior, Vol:17, 1996, ss.515-516,

"The External Contexts of Work", http://www.nap.edu/html/occup_analysis/ch2.html , 17.07.2002

Tınar, Mustafa Yaşar; Gürçay, Cemile ve Demirbilek, Tunç; "Bireysel İlgi Odağı Olarak Çalışma Yaşamı", MPM Verimlilik Dergisi, 1997/1

Tınar, Mustafa; "Çalışma Psikolojisi", Necdet Bükey Matbaacılık, İzmir, 1996

Tosun, Kemal; İşletme Yönetimi, Savaş Yayınları, Ankara, 1992

Tredgold, R.F.; Çağdaş Çalışma Düzeninde Kişiler Arası İlişkiler, Çev. Cevdet Aykan, Yaprak Yayınları, 1992

Cilt 25 Sayı 2 için tıklayınız >>