Yıl: 2001/ Cilt: 3 Sayı: 1 Sıra: 3 / No: 112 /     DOI:

İleri Üretim Ortamında Maliyet Muhasebesi Sistemleri
Yard.Doç.Dr. Sait Yüksel KAYGUSUZ

Üretim teknolojisindeki hızlı ve yenilikçi değişim,üretim anlayışında da değişiklikleri beraberinde getirmiştir. Üretim teknolojisindeki bu değişim  sadece üretim ile sınırlı kalmayıp kendini işletmenin diğer alanlarında da hissettirmiştir. Bu değişiklikten en çok etkilenen maliyet muhasebesi sistemleri olmuştur. Üretimde gerçekleştirilen faaliyetlerin raporlanması maliyet muhasebesi sistemlerinin amaçları arasında yer almaktadır. Maliyet muhasebesi sistemlerinin bu değişikliklere cevap verecek şekilde yeniden yapılandırılması gerekir.  

1.İLERİ ÜRETİM ORTAMININ BELİRLEYİCİ ÖZELLİKLERİ

Klasik olarak, miktar yönünden  çok fazla  ürün üretmek ve ölçek ekonomilerini ve bunların sonuçlarını kullanmak günümüz koşullarında yeterliliğini yitirmiştir. Günümüzde üretim ortamının yapılandırılmasında bazı faktörler etkin olarak rol oynamaktadırlar. Bunlar: (MORROW, s.3-20)  

  • Global rekabet,
  • Rekabetçi strateji,
  • Zaman tabanlı rekabet,
  • Ürün ömürlerinin kısalması,
  • Tedarikçi yönetimi,
  • Toplam kalite yönetimi,
  • Kalite maliyeti,
  • Tam zamanında anlayışı,
  • Eş anlı tasarım,
  • İleri üretim teknolojileri.
Bu faktörler, rekabetçi pazarlarda rekabetten kaçınmak için değil, rekabete karşı koymak için işletmelerin üstünlüklerini yansıtan birer belirleyici haline gelmiştir. Maliyet başta olmak üzere kalite ve zaman rekabetçi pazarlarda, işletmelerin avantajları yanında dezavantajları olarak ön plana çıkmıştır. Maliyet, sadece üretilen ürünlerin rakamsal ifadesi olarak ele alınmamaktadır. Maliyet muhasebesi sistemleri, maliyet hesaplamak amacı dışına çıkarak maliyet yönetimi sisteminin gereklerine cevap verecek şekilde yeniden yapılandırılmalıdır. 

2. MEVCUT MALİYET MUHASEBESİ SİSTEMLERİ 

Halen kullanılmakta olan maliyet muhasebesi sistemlerinin maliyet hesaplanması ve kayıt dışında planlama, kontrol ve karar verme fonksiyonları da vardır. ancak maliyet hesaplanması ve kayıt dışında kalan fonksiyonlar kullanılmamaktadır. 

Üretilen ürünün maliyetinin hesaplanmasında, direkt ilk madde ve malzeme, direkt işçilik ve genel üretim giderlerinin toplamı toplam üretim maliyetini oluşturmaktadır. Toplam üretim maliyetinin üretim miktarına bölünmesi ile de birim ürün maliyeti hesaplanmaktadır. Hesaplanan bu maliyet, ürünün fiyatının tespitinde esas olarak kullanılmaktadır. Diğer bir ifade ile ürünün fiyatı maliyet tabanlı olarak belirlenmektedir.

Direkt ilk madde ve malzeme ve direkt işçilik giderleri, üretime doğrudan yüklenirken genel üretim giderleri, dolaylı olarak yüklenmektedir. Emek yoğun üretimin kullanıldığı üretim ortamında, bu üç unsur arasında direkt işçilik, ilk sırada yer alırken direkt işçiliği sırası ile genel üretim giderleri be direkt ilk madde ve malzeme izlemektedir. Genel üretim giderleri, direkt ilk madde ve malzeme ve direkt işçilik giderleri dışında kalan gider türlerini içerisinde toplayan, endirekt gider türüdür . (ERTÜRK,1982,s.105) Genel üretim giderleri, içerisinde, toplayıcı özelliği ile çok sayıda ve farklı gider türünü toplamaktadır. 

İleri üretim ortamında, emek yoğun üretim yerini teknoloji yoğun üretime bırakınca, maliyeti oluşturan gider türleri ve bunların toplam maliyet içerindeki oranları da değişime uğramıştır.
 

3.İLERİ ÜRETİM ORTAMINDA GİDER TÜRLERİ

Direkt ilk madde ve malzeme, direkt işçilik giderleri ve genel üretim giderleri olarak belirlenen gider türlerinin toplam maliyet içindeki ağırlıkları değişince, maliyet hesaplama sorunları da ortaya çıkmıştır. 
 

3.1. Direkt İlk Madde ve Malzeme 

Direkt ilk madde ve malzeme, işletmenin tedarik ettiği ve üretimde doğrudan kullandığı malzeme ve parçalardan oluşmaktadır. Üretimde kullanılacak direkt ilk madde ve malzemenin, fiziki olarak kullanımında değişim beklenmemesine rağmen, maliyetlerini azaltıcı yöntemler geliştirilmiştir. Tedarikçilerin seçimi ve yönetimi, kullanılan direkt ilk madde ve malzemenin kalitesini artırırken fiyatlarını da azaltacaktır. Çok sayıda ve tanınmayan tedarikçiler ile çalışmak yetine, az sayıda ve devamlı ilişki kurulacak tedarikçiler ile direkt ilk madde ve malzeme gider türü etkin bir şekilde kontrol altına alınacaktır  . (SMITH, 1994, s.169)
 

3.2. Direkt İşçilik

Değişen üretim ortamından en çok etkilenen gider türü, direkt işçilik giderleridir. Sermaye yoğun yatırımlardaki artış işçiliğin üstlendiği rolü azaltmıştır. Bunun sonucunda da direkt işçiliğin toplam maliyetler içerisindeki payı azalmıştır. İleri üretim teknolojileri, üretim süresinde azalma sağlarken aynı işlerin daha az sayıda iş gören tarafından yerine getirilmesin neden olmuştur . (HOWELL ve SOUCY, 1987,s.42-43) Direkt işçilikteki azalma, kendini genel üretim giderlerinde de hissettirmiştir. 
 

3.3. Genel Üretim Giderleri 

Genel üretim giderleri, toplam üretim maliyetlerinin çerisinde en fazla ağırlığa sahiptir. Direkt ilk madde ve malzeme ve direkt işçilik giderleri dışında kalan giderlerin toplandığı genel üretim giderleri içerisinde farklı tür ve yapıda giderler yer almaktadır. Teknolojik yatırımların artış göstermesi ile genel üretim giderlerinin içerisinde daha çok teknolojik yatırımla ilgili gider türleri yer almaktadır. Amortismanlar, teçhizat yenilemeleri için yapılan harcamalar ve bakım onarım giderleri gibi unsurlar genel üretim giderleri içerisinde en ağırlıklı grubu oluşturmaktadır.  (BERLINER ve. BRIMSON, 1988,s.3)

Genel üretim giderleri, direkt işçilik kullanılarak üretime yüklenmektedir. Azalan direkt işçilik giderleri ile genel üretim giderlerinin yüklenmesi, hatalı maliyet hesaplanmasına  neden olacaktır. Direkt işçiliğin genel üretim giderlerini yüklemede esas alınması özelliğini yitirmesi ile genel üretim giderlerinin yüklenmesinde yeni yöntemler geliştirilmektedir.
 

4. İLERİ ÜRETİM ORTAMINDA MALİYET MUHASEBESİ SİSTEMLERİNİN YAPILANDIRILMASI

Global rekabet ve artan rekabet, maliyet muhasebesi sistemlerinin yeniden yapılandırılmasını gerektirmektedir. Sadece ürün maliyetlerinin hesaplanmasına yönelik olan klasik anlayış, rekabetçi baskılara cevap verememektedir. Ürün maliyetlerinin hesaplanması, maliyet muhasebesi sistemlerini dar bir alanda hareket etmeye zorlamaktadır. İşletme duvarlarının arasına sıkışan maliyet muhasebesi sistemleri, stratejik yönetim anlayışına da ters düşmektedir. Bu amaçla, maliyet muhasebesi sistemleri, maliyetlendirme fonksiyonunun yanında yönetim, planlama ve karar verme alanlarında da etkili olacak şekilde yeniden yapılandırılmalıdır. Bu yapılandırmada  maliyet anlayışı, maliyet yönetimi sistemi içerisinde ele alınmalıdır.

Maliyetlerin tespiti, kontrolü ve performans değerlemelerine yönelik yeni  yaklaşımlar  da  bu sistem içerisinde geliştirilmelidir. Yeni yaklaşımların geliştirilmesinde maliyet yönetim sistemlerinin belirli amaçları göz önünde tutulmalıdır: (THOMAS ve. KAPLAN, 1987,227-228) Maliyetlerin dağıtımı ve hesaplanması, süreç kontrolünü kolaylaştırmak, kapasite artışı, tesisat yerleştirme  ve ürün hattı konularında yardımcı olmak ve bilgi veren ve destekleyici rol üstlenmek.

 Global pazarlarda maliyet, kalite, fonksiyonellik ve zamanlama açısından rekabet edilebilir ürün ya da hizmet üretebilmek için, gerçekleştirilen faaliyetleri destekleyici olarak yapılandırılacak bir maliyet yönetim sisteminin aşağıdaki amaçları bünyesinde bulundurmalıdır (THOMAS ve. KAPLAN, 1987. s.228)
 

  • İşletmelerde esas faaliyetlerin gerçekleştirilmesinde kullanılan kaynakların maliyetlerinin tespiti ( muhasebe model ve uygulamaları)
  • Gerçekleştirilen faaliyetlerin etkinlik ve verimliliklerinin belirlenmesi  (performans değerlemeleri),
  • İşletmenin gelecekteki performansını geliştirmeye yönelik yeni faaliyetlerin belirlenmesi ve değerlemesi ( yatırım yönetimi),
  • Yukarıda açıklanan üç amacı değişen teknoloji ortamı ile uyumlu olmasını sağlamak  ( üretim uygulamaları).
Yapılandırılacak maliyet yönetim sisteminde belirleyici unsurlar etkili olmaktadır. Maliyet sistemlerinin yeniden yapılandırılmasında da bu belirleyiciler doğrultusunda hareket etmek gerekir : (BERLINER ve BRIMSON, 1998,s.10-11)
  • Maliyet kavramının stratejik olarak ele alınması,
  • Maliyeti oluşturan unsurların yeniden incelenmesi,
  • Değişen üretim teknolojilerine uyum,
  • Stok politikalarında değişim,
  • Süreç değer analizi ile faaliyetlerin analizi,
  • Performans değerlemede finansal olmayan göstergelerin de ele alınması,
  • Kontrol ve raporlama fonksiyonlarının yeniden yapılandırılması.
Maliyet, sadece üretim maliyetleri yani, fabrika sınırları içinde değildir. İşletmelerde maliyet yapısında artan karmaşıklık kendini teknolojik gelişim ile göstermektedir. Maliyet, üretim maliyeti olarak tanımlanmayıp verilecek stratejik kararlarda önemli bir değişken olmaktadır.  Maliyet sistemleri, işletmelerin stratejilerinin belirlenmesinde ve bu stratejileri izleyecek taktiklerin uygulanmasında da önemli bir belirleyici olmaktadır . (ITTNER ve LARCKER,1997,s.293)

Maliyeti oluşturan unsurlarda ileri üretim ortamındaki değişikliklerden etkilenmişlerdir. Direkt ve endirekt giderler olarak belirlenen maliyet unsurları içerisinde direkt giderlerin payında azalma görülürken endirekt giderlerde artış olmuştur. Bunun sonucunda da endirekt gider unsurlarının üretime yükleme sorunu ortaya çıkmıştır.

Değişen teknolojilere uyum göstermeyen maliyet sistemleri eksik ve hatalı çalışacaktır. Yığın üretimden yalın üretime geçiş ile birlikte, üretim teknolojisindeki gelişmeler, azalan üretim süreleri ve katma değer yaratmayan faaliyetlerin ortadan kaldırılmaları maliyetlerin kontrol altında tutulmasına ve etkin bir şekilde yönetilmesine neden olmaktadır.

Stok politikaları da değişimden etkilenmektedir. Üretim teknolojisindeki değişim ile birlikte üretim ortamı da değişmiştir. Üretmenin işletme açısından maliyeti hesaplanırken, stokta tutulan yarı mamul ve ürünlerin değerleri dikkate alınmamaktadır. İleri üretim ortamında stoka çalışma ortadan kalkmıştır. İşletmeler, tam zamanında kavramı ile tanışınca stokların kendileri için bir kambur olduğunu ve ağır hareket ettirdiklerini anlamışlardır . ( FOSTER ve HORNGREN, 1991,s.435-439) Stokların etkin bir şekilde yönetimi ile stoklar, artık işletmenin zor duruma düşmek için kullanacakları ve aktifinin önemli bir yüzdesini oluşturan bilanço kalemi olmaktan çıkmışlardır.

Süreç değer analizi işe üretim ortamında gerçekleştirilen faaliyetlerin analizi gerçekleştirilmektedir. Üretilen ürünün özelliklerinde değişikliğe neden olan faaliyetler katma değer yaratan faaliyetler iken diğer faaliyetler katma değer yaratmayan faaliyetler olarak tanımlanmıştır. Toplam üretim düresi içerisinde yer alan katma değer yaratan ve katma değer yaratmayan faaliyetlerin kontrolü ile üretimde etkinlik sağlanmış olur. Katma değer yaratmayan faaliyetlerin süresinde azalma ile birlikte  süreçte etkinlik sağlanmış olunur.

Performans değerleme, gelişen teknoloji ile birlikte değişen üretim yapısına uyum sağlayacak şekilde yapılandırılmıştır. Sadece finansal göstergelere dayalı ve mevcut ortamı değerlendiren klasik performans ölçüm sistemleri, üretim faaliyetleri ve bunların finansal olmayan sonuçlarını değerlemekte yetersiz kalmaktadır. Süreçte etkinliğin sağlanması, zamanında teslim, ürün kalitesi, müşteriye teslim ve müşteri tatmini gibi yeni başarı ölçüleri ile değişime uyum gösteren bir performans ölçüm sistemi geliştirilmelidir.

Kontrol ve raporlama da gelişen yapıdaki değişiklikleri en iyi şekilde belirlemeli ve raporlamalıdır. Maliyet yönetimi sistemlerinin yapılandırılmasında, bilgi verme rolü ön planda yer almaktadır. Amaç, ilgililere sistem hakkında zamanlı, yeterli ve doğru bilgileri sunmak olduğundan, kontrol ve raporlama bu amacı karşılamak için yeniden yapılandırılmalıdır. Kontrol ve raporlamada finansal olmayan göstergelerle birlikte finansal olmayan göstergeler de yer almalıdır.

Maliyet muhasebesi sistemlerinin yapılandırılmasında esas alınacak unsurlar, işletmenin stratejik yönetiminin gerekleridir. Oluşturulacak maliyet muhasebesi sistemleri de stratejik yönetim anlayışının bir uzantısı şekilde yapılandırılmalıdır .

KAYNAKLAR

1. Callie BERLINER ve James A. BRIMSON,"Cost Managemenet for Today's Advanced Manufacturing", CAM-I,U.S.A.,1988,s.3.

2. Christopher D. ITTNER ve David F.LARCKER, ”Quality Strategy, Strategic Control Systems And Organizational Performance”,Accounting Prganization And Strategy,Yıl 22,sayı ¾,1997,s.293

3. George FOSTER, Charles T. HORNGREN, "Cost Accounting and Cost Management In a JIT Environment”,(The Design Of Cost Management Systems Text,Cases and Readings,Editors: Robin COOPER ve Robert S. KAPLAN),Prentice-Hall,U.S.A., 1991,s.435-439.

4. Halis ERTÜRK,"Maliyet Muhasebesine Giriş",Uludağ Üniversitesi Yayınları, Yayın No.3- 023-0071,Bursa,1982,s.105.

5. Johnson H. THOMAS, Robert S. KAPLAN, "Relevance Lost, The Rise And Fall of Management Accounting”,Harvard Business Scholl Press,U.S.A.,1987,227-228. 

 
6. Malcolm SMITH, "New Tools For Magement Accounting, Putting  A ctivity Based Costing and Non- Financial Indicators", Pitman Publishing,U.K., 1994,s.169.
 
7. Micheal MORROW, "Activity-Based Management",Woodhead-Faulkner,U.S.A.,s.3-20.

8. Robert A.HOWELL ve Stephen R. SOUCY, "Cost    Accounting        In     The  New  Manufacturing      Environment”, Management Accounting, August,1987,s.42-43.

62124 kez görüldü, 3 kez indirildi.

<< --
 
EBSCO
PROQUEST
CABELLS DIRECTORY
INDEX COPERNICUS
SOCIOLOGICAL ABSTRACTS
ASOS Akademia Sosyal Bilimler Index
Üye Girişi
DUYURULAR/HABERLER
Dergide yayınlanan yazılardaki görüşler ve bu konudaki sorumluluk yazarlarına aittir.
Ampirik veriler, değerlendirme sürecinde hakem veya hakemler tarafından talep edilirse, yazar veya yazarlar ilgili verileri paylaşırlar.
Bu verilerin bir başka çalışmada kullanılmaması esastır.
© 2000 - 2024 İş,Güç Endüstri İlişkileri ve İnsan Kaynakları Dergisi