4632 sayılı "Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatırım Sistemi Kanunu" 07 Nisan 2001 tarih ve 24366 sayılı Resmi Gazete'de yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Bu kanun ile kamu sosyal güvenlik sisteminden bağımsız ve onu destekleyen, bireylerin emekliliğe yönelik tasarruflarının yatırıma dönüştürülebilmesi ve emeklilik döneminde ek bir kaynak yaratılarak gelir düzeylerinin yükseltilmesi amaçlanmıştır. Ayrıca, gönüllü katılımı öngören bireysel emeklilik sistemi ile ekonomiye uzun vadeli kaynak yaratılarak istihdamın arttırılması ve ekonomik kalkınmaya katkıda bulunulması amaçlanmıştır.

Söz konusu yasanın uygulanmasına ilişkin yönetmeliklerle, emeklilik şirketlerinin kurulmasının ve hayat sigortası şirketlerinin ''Emeklilik Şirketine''dönüşmesine imkan tanınmıştır. Mevcut birikimli hayat sigortalıları, birikimlerini bireysel emeklilik sistemine 07/Ekim/2001 tarihinden itibaren beş yıl içerisinde aktarmaları halinde, bu aktarım işlemi her türlü vergi, resim ve harçtan müstesna tutulacak, katılımcılardan sisteme giriş aidatı alınmayacak ve masraf kesintisi yapılmayacaktır.

Bireysel emeklilik sistemi tamamen gönüllülük esasına dayandığı için; sistemin gelişebilmesi, vergi yönüyle avantajlı hale getirilmesi amacıyla 4697 sayılı Kanunla vergi düzenlemeleri yapılmıştır. 07/Ekim/2001 tarihinden sonra, hayat sigortasından yararlanmaya başlayanlara göre, bireysel emeklilik sistemi katılımcılarına sisteme yapacakları katkı payı ödemelerinde ve emeklilik hakkı kazanıldığında ya da kazanılmadan yapılacak ödemelerde daha fazla vergi avantajı sağlanmıştır.

Sağlanacak olan avantajlar;
* Sigortanın veya emeklilik sözleşmesinin Türkiye'de kain ve merkezi Türkiye'de bulunan bir sigorta veya emeklilik şirketi nezdinde akdedilmiş olması şartıyla; ücretlinin şahsına, eşine ve küçük çocuklarına ait hayat, ölüm, kaza, hastalık, sakatlık, işsizlik, analık, doğum ve tahsil gibi şahıs sigorta poliçeleri için hizmet erbabı tarafından ödenen primler ile bireysel emeklilik sistemine ödenen katkı payları indirim konusu yapılacak prim, aidat ve katkıların toplamı, ödendiği ayda elde edilen ücretin %10'unu ve yıllık olarak asgari ücretin yıllık tutarını aşmayacağı hükme bağlanmıştır. Bakanlar Kurulu bu oranı %20'ye kadar artırmaya ve belirtilen haddi asgari ücretin yıllık tutarının iki katını geçmemek üzere yeniden belirlemeye yetkilidir. Oysa, bireysel emeklilik sistemi dışındaki şahıs sigorta poliçeleri için ödenen primlerde, ödendiği ayda, elde edilen ücretin %5'ini aşamamaktadır ve Bakanlar Kurulu bu oranı %10'a kadar çıkarmaya yetkilidir.

* Aynı Yasa gereğince yıllık beyannameye tabi mükelleflerin, yıllık gelirlerinden, beyan edilen gelirin %10'unu (bireysel emeklilik sistemi dışındaki şahıs sigorta primleri için, beyan edilen gelirin %5'ini) ve asgari ücretin yıllık tutarını aşmamak şartıyla, mükellefin şahsına, eşine ve küçük çocuklarına ait hayat, ölüm, kaza, hastalık, sakatlık, analık, doğum ve tahsil gibi şahıs sigorta primleri ile bireysel emeklilik sistemine ödenen katkı payları indirilir. Ancak bu indirim; sigortanın veya emeklilik sözleşmesinin Türkiye'de kain ve merkezi Türkiye'de bulunan bir sigorta veya emeklilik şirketi nezdinde akdedilmiş olması; prim ve katkı tutarlarının gelirin elde edildiği yılda ödenmiş olması ve ücret geliri elde edenlerin ücretlerinin safi tutarının hesaplanması sırasında ayrıca indirilmemiş bulunması şartıyla, eşlerin veya çocukların ayrı beyanname vermeleri halinde, bunlara ait prim ve katkı payları kendi gelirleri üzerinden yapılabilmektedir. Bakanlar Kurulu bu oranı %20 oranına kadar (bireysel emeklilik sistemi dışındaki şahıs sigorta poliçeleri için %10 oranına kadar) artırmaya ve belirtilen haddi asgari ücretin yıllık tutarının iki katını geçmemek üzere yeniden belirlemeye yetkilidir.

Sonuç olarak; bireysel emeklilik sisteminin teşviki amacıyla çıkarılan 4697 sayılı kanun ile bireysel emeklilik sistemi katılımcılarına (ücretin ya da gelirin % 10'u), diğer şahıs sigortası katılımcılarına (ücretin ya da gelirin % 5'i) göre sisteme yapacakları katkı payı ödemelerinde daha fazla vergi avantajı sağlandığı ortadadır.

Bireysel emeklilik sisteminde emeklilik hakkı kazananlara yapılan ödemelerin ve bireysel emeklilik sisteminden vefat, maluliyet veya tasfiye gibi nedenlerle ayrılanlara yapılacak ödemelerin % 25'i gelir vergisinden muaf tutularak, geri kalan tutara % 5 stopaj uygulanacaktır. Türkiye'de kain ve merkezi Türkiye'de bulunan diğer sigorta şirketlerinden; 10 yıl süreyle prim ödeyenler ile vefat, maluliyet veya tasfiye gibi zorunlu nedenlerle ayrılanlara yapılan ödemelerin % 10'u gelir vergisinden muaf tutularak, geri kalan tutara % 10 stopaj kesintisi yapılacaktır. Tek primli yıllık gelir sigortalarından yapılan ödemelerin tamamı, gelir vergisine tabi bulunmamaktadır. Görüldüğü gibi; bireysel emeklilik sisteminde emeklilik hakkı kazananlara vergiden muaf tutulan oran daha büyük, uygulanan stopaj oranı daha küçük tutularak vergi teşviki sağlanmaya çalışılmıştır.

Bireysel emeklilik sisteminde emeklilik süresini tamamlamadan sistemden ayrılanlar için herhangi bir muafiyet söz konusu değildir. Katılımcı; sistemden 10 yıl ödeme süresini tamamlamadan ayrılması durumunda, emeklilik hesabında oluşan birikim üzerinden %15 stopaj ödeyerek birikimlerini alır. Katılımcının sisteme 10 yıl katkıda bulunduktan sonra 56 yaşına gelmeden sistemden ayrılması durumunda, emeklilik hesabındaki birikim üzerinden %10 stopaj ödeyerek birikimlerini alabilmesi ile ilgili hüküm ayrıca düzenlenmiştir.

Bireysel emeklilikte ilave teşvik olarak işverenin ücretli adına ödediği primler de indirim konusu yapılabilecek ve işveren de bu tutarı gider olarak yazma hakkına sahip olacaktır (Arslan; 2003 ). Ancak, 4697 sayılı Kanun ile işverenler tarafından gider olarak dikkate alınacak tutarla, çalışan tarafından indirim konusu yapılan katkı payı tutarı toplamının; çalışanın, katkı paylarının ödendiği aydaki ücretinin %10'unu ve katkı payının ödendiği dönemdeki geçerli olan brüt asgari ücret tutarını geçemeyeceği hükme bağlanmıştır.

Bireysel Emeklilik Şirketlerine ve Yatırım Fonlarına Sağlanan Vergi Avantajları;

1-Emeklilik yatırım fonlarının kazançları her türlü vergiden muaf tutulmuştur. Emeklilik yatırım fonlarının kazançları hem Kurumlar Vergisi hem de Gelir Vergisi stopajı dışında tutularak önemli vergi avantajı sağlanmıştır (Alper; 2002, 28). "Ayrıca "Emeklilik Yatırım Fonlarının Kuruluş ve Faaliyetlerine ilişkin Esaslar Hakkında Yönetmelik" hükümlerinde yer alan sınırlamalara uyması şartıyla döviz yatırım fonu olması durumunda dahi kurumlar vergisi istisnasından yararlanabilecektir" (Köprü; 2004 ).

Ancak, emeklilik yatırım fonlarının yaptıkları yatırımların bir kısmı (repo ve vadeli mevduat gibi) stopaja tabidir. "Emeklilik yatırım fonlarının kazançları her türlü vergiden muaf olduğundan, yıl içerisinde stopaja tabi yatırımları üzerinden ödenen vergilerin mahsup veya iadesi mümkün bulunmamaktadır. Bu nedenle emeklilik yatırım fonlarınca yapılan bu yatırımlardan elde edilen faiz gelirleri üzerinden yıl içerisinde kesinti yolu ile ödenen vergilerin mahsup veya iadesi olmadığından, emeklilik fonlarının üzerinde bir yük olarak kalacaktır" (Köprü;2004).

2-Sigorta ve emeklilik şirketleri ile emeklilik yatırım fonlarının kuruluşları her türlü işlemlerinde düzenlenen ve damga vergisi bu şirketler veya fonlar tarafından ödenmesi gereken kağıtlar damga vergisinden istisna edilmiştir (4697/md:11).

3- Sigorta ve emeklilik şirketleri ile emeklilik yatırım fonlarının kuruluşu da dahil olmak üzere, emeklilik yatırım fonlarının sermaye piyasalarında yaptıkları işlemler nedeniyle elde ettikleri paralar, banka, sigorta ve emeklilik şirketlerinin sermayelerini arttırdıklarında çıkardıkları hisse senetlerinin itibari değerlerinin elden çıkarılması nedeniyle elde ettikleri paralar, emeklilik sözleşmesi, hayat sigortaları sağlık sigortaları ile ihracat sigortalarında sözleşme ve poliçe üzerinden alınan paralar, BSMV'den istisna edilmiştir (4697/md:12).

Bütün bunların sonucunda; 07/Ekim/2001 tarihinden önce düzenlenen birikimli hayat sigortaları ile bireysel emeklilik sistemi için öngörülen vergi teşviklerinin hem vergi türü hem de vergilendirme esasları açısından birbirinden farklı oldukları görülmektedir. Öncelikle 07/10/2001 tarihinden itibaren şahıs sigortası yaptıran kişilere veya bireysel emeklilik sistemine girmiş olan kişilere ödenen toplu paralar veya aylıklar ücret kapsamından çıkarılıp menkul sermaye iradı olarak vergilenecektir. Ancak katılımcı tarafından menkul sermaye iradı olarak, yıllık gelir vergisi beyannamesi ile beyanı gerekmemektedir.

Yapılan bu düzenlemelerle bireysel emeklilik sistemine vergi avantajı sağlandığı belirtilmektedir. Halbuki 07/Ekim/2001 tarihinden önce düzenlenen şahıs sigortası poliçeleri katkı paylarının bireysel emeklilik sistemine aktarılması sonucunda (bazı gelir gurupları ve aktarım tutarlarına göre) daha az vergi teşviklerinden yararlanılacağı ortadadır.

Mevcut durum örneklerle açıklanmaya çalışılırsa;

Örnek 1:

07/Ekim/2001 tarihinden önce düzenlenen şahıs sigortası poliçeleri için: Ücretli çalışan bir kişinin, eş ve küçük çocuğuna ait şahıs sigorta poliçeleri için ödenen primlerin toplamı, ödendikleri ayda elde edilen brüt ücretin % 15'u kadar olan sosyal güvenlik kurumları primi, işçi payı aylık tutarını aşmaması şartıyla, vergi matrahından indirilebilmektedir.

07/Ekim/2001 tarihinden önce düzenlenen şahıs sigortası poliçesi katkı paylarının, bireysel emeklilik sistemine aktarılmış olduğunu varsayımı ile aynı örnekte olay ele alınırsa, yukarıda belirtildiği gibi bireysel emeklilik sisteminde katılımcının aylık brüt gelirinin % 10'unu ve asgari ücret tutarını geçmemek üzere ödenen katkı payları vergi matrahından indirilebilmektedir.

07/Ekim/2001 tarihinden önce düzenlenen birikimli hayat poliçesi katkı paylarının verginden indirilebilecek tutarı 433.046.250-TL iken, bireysel emeklilik sistemine aktarım yapıldıktan sonra vergi matrahından indirilebilecek tutar 290.000.000-TL olacaktır.

Örnek 2:

Yıllık beyanname ile beyan edilen gelirler bakımından da 07/Ekim/2001 tarihinden önce düzenlenen şahıs sigortası poliçeleri için, yıllık beyanname ile beyan edilen gelirin %5'ine kadar olan sigorta primlerinin matrahtan düşülmesi mümkündür. Ancak, burada mükellefin eşine, küçük çocuklarına ve kendisine ait şahıs sigortası için ödenen primlerin her bir kişi için asgari ücretin yıllık tutarını da aşmaması şartı aranmaktadır.

Bireysel emeklilik sisteminde yıllık beyanname ile beyan edilen gelirin %10'una kadar olan katkı paylarının matrahtan düşülmesi imkanı mevcuttur. Fakat mükellefin eşine, küçük çocuklarına ve kendisine ait katkı payları toplamının brüt asgari ücretin yıllık tutarını da (5.329.800.000-TL) aşmaması şartı aranmaktadır. Matrahtan indirilecek tutar, beyan edilen gelirin %5 'inden, % 10'una çıkarılmış fakat mükellefin eşine çocuklarına ve kendisi için ödenen katkı payı ödemelerinin toplamı, asgari ücretin yıllık tutarını aşmaması öngörülmüştür. Bu da yüksek gelir grubundaki, yüksek katkı payı ödemesi yapacak olan ( kendisi, eşi ve çocukları için) kişileri bireysel emeklilik sistemine girmelerini teşvik edecek vergi avantajları sağlamamaktadır.

07/Ekim/2001 tarihinden önce düzenlenen birikimli hayat poliçesi katkı paylarının vergiden indirilebilecek tutarı 15.000.000.000-TL iken, bireysel emeklilik sistemine aktarım yapıldıktan sonra vergiden indirilebilecek tutar 5.329.800.000-TL olacaktır. Asgari ücret ile sınırlama getirildiği için yüksek ücret guruplarında verginden indirilebilecek tutar, aylık ücretin % 10'u kadar değil, brüt asgari ücret tutarı olan 444.150.000-TL ile sınırlı olacaktır.

Örnek 3:

07/Ekim/2001 tarihinden önce düzenlenen şahıs sigorta poliçeleri için on yıl süreyle prim ödenmiş olmak kaydıyla Türkiye'de bulunan sigorta şirketleri ve yardım sandıkları tarafından ödenen emekli, maluliyet, dul ve yetim aylıkları toplamının en yüksek devlet memuruna ödenen en yüksek ödeme (emeklilik ikramiyesi) tutarını aşmayan kısmı ve katılımcılara iade edilen tutarların tamamı, gelir vergisinden istisna edilmiş; belirtilen bu sınırı aşan ödemelerin ise ücret olarak vergilendirilmesi hükme bağlanmıştır.

07/Ekim/2001 tarihinden önce düzenlenen şahıs sigortası poliçesi katkı paylarının, bireysel emeklilik sistemine aktarılmış olduğunu varsayarak aynı örneğin yeniden ele alınması durumunda, yukarıda belirtildiği gibi bireysel emeklilik sisteminde katılımcı, sisteme 10 yıl katkıda bulunduktan sonra 56 yaşına gelmeden sistemden ayrılır ise, emeklilik hesabındaki birikim üzerinden %10 stopaj ödeyerek birikimlerini alır.

07/Ekim/2001 tarihinden önce düzenlenen şahıs sigorta poliçelerinde, on yıl süreyle prim ödenmiş olmak kaydıyla sistemden çıkılmak istendiğinde 413.670.000TL gelir vergisi ödenirken, 07/Ekim/2001 tarihinden önce düzenlenen şahıs sigortası poliçesi katkı paylarının, bireysel emeklilik sistemine aktarmış katılımcı, sisteme 10 yıl katkıda bulunduktan sonra 56 yaşına gelmeden sistemden ayrılması durumunda, 5.000.000.000-TL stopaj ödeyerek birikimlerini alır.

3 örnekten de görüldüğü gibi; 07/Ekim/2001 tarihinden önce düzenlenen şahıs sigortası poliçelerinin vergi avantajları bireysel emeklilik sistemine kıyasla daha fazladır. Ancak aynı tarihten önce düzenlenen şahıs sigortası poliçelerini bireysel emeklilik sistemine aktarmak isteyenlerin ise, vergi dezavantajlarını gözönünde bulundurarak hareket etmeleri gerekmektedir. Hayat sigortalarındaki birikimlerin bireysel emeklilik sistemine aktarılması yapılırken, her iki sisteminde vergi avantajlarının sigortalılara açıkça anlatılmaması, hatta yazılı hale getirilip sözleşmenin bir parçası haline getirilmemesi, ileride katılımcılarla emeklilik şirketleri arasında ihtilaflar çıkmasına ve sistemin zedelenmesine neden olabilecektir (Eskil; 2002, 9).

4697 sayılı Kanun ile, 07/Ekim/2001 tarihinden sonra düzenlenen şahıs sigorta poliçelerine kıyasla bireysel emeklilik sistemine vergi avantajları sağlanmıştır. Ancak, bireysel emeklilik sistemine katılımı arttırabilmesi için Bakanlar Kurulu'na verilen yetki kullanılarak matrahtan indirim konusu yapılacak katkı paylarını % 10'dan %20'ye, diğer bir sınırlama olan asgari ücretin de iki katına çıkarılması gerekmektedir (Korkusuz;2004,4).

Dünyada 11 trilyon dolara ulaşan fonları bünyesinde toplayan "Bireysel Emeklilik Sistemi" ülkemizde de yavaş yavaş yerleşmeye başlayacaktır. Sistemin tamamen gönüllülük esasına dayanması, ülkenin içinde bulunduğu ekonomik yapı çok hızlı gelişmesine engel teşkil etmektedir.

Çalışmanın başında da değinildiği gibi, söz konusu sistemin iki temel amacı vardı. Bunlardan birincisi; bireylere emeklilik döneminde ek gelir sağlamak, ikincisi ise; ekonomiye uzun dönemli kaynak temin edilmesiydi. Sisteme duyulan güven arttıkça ve vergi avantajları ile sistem özendirildikçe hem katılımcı sayısı artacak hem de uzun vadeli fonların miktarı artmış olacaktır. Uzun vadeli fonlar kamu ve reel sektörün finansmanında kullanılabilecek, ayrıca toplanan fonlar sermaye piyasasında değerlendirileceği için piyasalarının gelişimine katkı sağlayacaktır. Bireysel Emeklilik Sistemi uzun vadeli yatırım özelliği taşıdığından piyasalardaki spekülatif dalgalanmaları azaltacağı, ulusal tasarruf eğilimini arttıracağı, kamunun uzun vadeli borçlanma olanağını olumlu etkileyeceği ve sermaye piyasalarının derinleşmesine katkıda bulunacağı, yeni iş olanakları açacağından ekonomik kalkınmaya katkı sağlanacağı beklenmektedir.

KAYNAKLAR

Alper, Yusuf; "Sosyal Güvenlikte Yeni Bir Adım:Bireysel Emeklilik", Çimento İşveren,Cilt16,Sayı:2, Mart 2002, s.11-32.

Arpaç, Sabri; "Bireysel Emeklilikte Vergi Kolaylıkları", www.turmob.org.tr/Turmob/basin/21.11.2003(1).htm.

Arslan, Fuat; "Bireysel Emeklilik Sistemi İle İgili Vergisel Düzenlemeler", http//hurriyetim.com.tr/haber/ 12.09.2001.

Elveren, Ali Haydar; "Yeni Açılımlar ve Özel Emeklilik Sigortası", Türkiye'de Sigortacılık Sektörünün Sorunları ve Yeni Açılımlar Paneli, 12 Ekim 2001, İTO,Yayın No:2002-3,İstanbul;Ocak 2002, s.52-62.

Eskil, Hasan "Hayat Sigortalarından Bireysel Emekliliğe geçişte Karşılaşılabilecek Vergi Sorunları", Birlik'ten, (Türkiye Sigorta ve Reasürans Birliği Yayınıdır.), Yıl:3,Sayı27, Mart-Haziran 2002, s.6-9.

Kongar, Bilge;"Merhaba Sigortaya Gönül Verenler", www.tsrsb.org.tr/private/trk/sayı:19/bilgikon.htm.

Korkusuz, Mehmet; "Bireysel Emeklilik Sistemi İçin Neler Yapılmalı?", www.vergidegundem.com/03makale (erişim 20.06.2004).

Köprü, Fatih "Bireysel Emeklilik Yatırım Fonlarında Kurumlar Vergisi Uygulamaları", http/www.insankaynakları.com.tr.( erişim 20.06.2004)

Sarısu, Ekrem; "Vergi Boyutuyla Birlikte Bireysel Emeklilik", www.ekonomist.com.tr/mevzuat/00116, 20.06.2004.

VakıfEmeklilik; (Yaratan Nalan Uluğ) Bireysel Emeklilik Sistemi Bilgilendirme Semineri 2003, İstanbul, 04.06.2003.

Yıldız,A.Murat; Erdem,Tahir;"Bireysel Emeklilik Sisteminin Tanıtılması ve Vergisel Boyutu-II",Yaklaşım,Yıl:10, Sayı:109, Ocak 2002,s.97-101.