Kırgızistan Ekonomisinde Turizm Sektörünün Yeri ve Önemi

GİRİŞ

Günümüzde çok yönlü hizmet sunan turizm, özellikle 20. yy.ın yarısından itibâren ülke ekonomilerinin karşılaştığı ekonomik sorunların çözümünde ve darboğazların aşılmasında âdeta bir çıkış noktası hâline gelmiştir. Özellikle gelişmekte olan ülkelerin kalkınması için ihtiyaç duyulan dövizin sağlanmasında, turizm sektörünün geliştirilmesi gereği ön plâna çıkmış ve turizm, gelişen ülkelerin kalkınma için umut bağladıkları bir sektör konumuna gelmiştir.

Kırgızistan’da turizm sektörü, bağımsızlığını kazandığı 31 Ağustos 1991 tarihinden itibâren ekonomik kalkınmada önemli etkiler sağlayacak sektör olarak görülmektedir. Turizmi geliştirme çalışmaları 1994 yılından itibaren başlamış olup, 1995-2005 yılları arası turizmi geliştirme programı düzenlenmiştir. 2001 yılının turizmi geliştirme ve destekleme olarak ilân edilmesiyle ilk program kaldırılmış ve 2000’de hazırlanan 2000-2010 yıllarını kapsayan ikinci program 2 Şubat 2001’de Kırgızistan Cumhuriyeti Hükümetinin 33 sayılı kararıyla yürürlüğe girmiştir.

Hazırlanan program ve plânlar incelendiğinde, kamu tarafından yatırımcıların yeteri kadar desteklenilmemesi, en çok gereksinim duyulan “Yatırım Teşvik Yasaları”nın çıkartılmaması ve indirimli turizme özgü kredilerin verilmemesi yatırım yapmak isteyen yatırımcıları endişe içine sokmaktadır. Hâlbuki diğer turizm ülkelerinde olduğu gibi, söz konusu Yasa’ların çıkarılması ve kredi kolaylıklarının yaratılması turizm sektörünün gelişmesine büyük katkılar sağlayacaktır. Örneğin; Türkiye’de çıkarılan “Turizm Teşvik Yasaları” ve bankaların verdiği turizm kredileri, Türkiye turizminin Avrupa ve Uluslararası turizm içinde önemli bir yere ve seviyeye ulaşmasındaki en belirgin nedenlerden birisi olmuştur.

Bir çok ülkede ödemeler bilançosu açığını kapatmak için turizm sektöründen sağlanan gelirlerden yararlanılmaktadır. Kırgızistan da, sahip olduğu potansiyel doğal turizm kaynakları ve varlığı ile bazı turistik ülkeleri gibi, turizm gelirlerini artan dış borçlarını ödemede ve ithâlat-ihrâcat ile dış ödemeler bilançosu açığını kapatmak için finansman kaynak olarak kullanabilecektir.

Devlet söz konusu amaçları, diğer ekonomik sektörleri de olumlu yönde etkileyen ve bu yönü ile farklılık gösteren, döviz kaynağı sayılan turizm sektörüne yatırımları teşviki ve turistik kaynakların doğru kullanılmasıyla gerçekleştirebilecektir.

A. Tarihsel Gelişimi

Kırgızistan Cumhuriyetindeki turizmin tarihsel gelişimi; “SSCB döneminde“ ve “SSCB’nin dağılmasından sonra turizm sektöründeki gelişmeler“ başlıkları altında kısaca açıklanacaktır.

1. SSCB Döneminde Turizm Sektörü

Issık –Göl sahilinde yer alan çok sayıdaki dinlenme ve sağlık tesisleri Kırgızistan’ın bağımsızlığını kazandığı 1991 yılına kadar eski Sovyetler Birliği’nin tatil turizmi merkezlerinden birisi olmuştur. Bununla birlikte Celal-Abad şehrinden 5 kilometre uzaklıkta, kuruluş tarihi 1928’e ait olan “Celal –Abad Kürü” de Sovyetler Birliği’nin sağlık turizmi merkezlerinden sayılmaktaydı. Bu zamana kadar özellikle Orta Asya ve Sibirya bölgelerinden gelen yaklaşık 600.000 turist Kırgızistan’da 289 konaklama tesisinde tatil yapmaktaydı (TİKA Kırgızistan Ülke Raporu, 1996: 71).

Bunun yanı sıra, %85’ini Doğu Bloku ülkelerinden gelen turistlerin oluşturduğu yaklaşık 10.000 (geri kalanı Batı Avrupa ülkelerinden) dolaylarındaki turist ise özellikle dağcılık ve sağlık turizmine ilgi gösteriyor idi (TİKA, Kırgızistan Ülke Raporu: 71).

Kırgızistan bağımsızlığını kazanmadan önce, ülkede turizm hareketi Goskomturist Uluslararası Gençlik Turizm Bürosu (BMMT-Sputnik), Turizm ve Seyahat Konseyi ve Uluslararası Dağcılık Merkezi “Tien Shan” tarafından yürütülmekteydi. Bu çerçevede Goskomturist ülkeye gelen yabancı turistlerin ağırlanması, Uluslararası Dağcılık Merkezi uluslararası dağcılık, Sputnik Gençlik, Turizm ve Seyahat Konseyi ise iç turizmin organizasyonu faaliyetlerini yürütmekteydi. 1991 yılına kadar geçerli olan söz konusu yapıda devletin sübvansiye fiyatlarıyla yürütülen ulusal turizm hareketi daha çok sağlık, spor ve dinlenme olarak adlandırılmış olup, turizm kavramı çoğunlukla yurtdışından gelen turistlerin hareketini karşılamak için kullanılmaktaydı.

2. SSCB’nin Dağılmasından Sonra Turizm Sektöründeki Gelişmeler ve Mevcut

Durum

Kırgızistan bağımsızlığını kazandıktan sonra turizm hareketinde büyük değişmeler gözlenmiştir. En önemlisi, Eski Sovyetler Birliği ülkelerinden yaz tatili amacıyla gençlik ve izci kamplarına gelen turist sayısında büyük azalmalar görülmüş; buna karşın iş amacıyla Batılı ve komşu ülkelerden daha fazla yabancı turist gelmeye başlamıştır. İlave olarak, Kırgızistan’dan da “bavul ticareti“ amacıyla yurtdışına çıkan Kırgız vatandaşların sayısında bir sıçrama yaşanmıştır. Ülkeye 1995 yılının ilk 9 ayında 1200 yabancı turist gelmiş, buna karşın 42.000 Kırgız vatandaşı yurt dışına çıkmıştır. 1995 yılında eski Sovyetler Birliği ülkelerinden gelen turistlerden 1.6 milyon $, diğer yabancı ülke turistlerinden ise 3.1 milyon $ gelir sağlanmıştır.

Kırgızistan bağımsızlığını kazandığı 31 Ağustos 1991 tarihinden itibâren piyasa ekonomisine geçiş sürecini başlatmıştır. Piyasa ekonomisine geçiş politikalarının daha geniş bir çerçevede tartışılmaya başladığı 1991’li yıllardan itibâren turizmin kalkınmaya katkısı ve önemi çeşitli çerçevelerce vurgulanmıştır. Ancak, 1995 ve 1996 yıllarında hazırlanan programlarıyla hedeflediklerine ulaşamamış ve 2 Şubat 2001’de Cumhurbaşkanın 33 sayılı tasdikiyle 2000-2010 yıllarını kapsayan turizmi geliştirme programı kabul edilerek, Cumhurbaşkanının 22 Aralık 2000 tarihindeki 346 sayılı karıyla 2001 yılı “Turizmi geliştirme ve destekleme” yılı olarak ilân edilmiştir. Ancak, bu program ve plânlar içerisinde turizme özgü “Yatırım Teşvik Yasası” kabul edilmemiş olup, bugüne kadar sadece “Kırgızistan Cumhuriyeti Vergi Kanunu”nun yerli ve yabancı yatırımcılara sağladığı teşvikler (kolaylıklar) yürürlükte bulunmaktadır.

Geçen 5 yıllık (1995-2000) dönem içinde turizm geliri 4.6 milyon dolardan, bazı kaynaklara göre 15.3 milyon dolara, bazılarına göre ise 20.3 milyon dolara; Kırgızistan’a gelen turist sayısı ise 36.423 kişiden 58.756 kişiye çıkmıştır.

1995 yılında yurt dışından ülkeye gelen yabancı turist sayısı 36.423 kişi iken, 1996’da bu sayı %25 oranında artarak 48,601 kişiye, 1997’de 1995’e nazaran %58.3 oranında artarak 87,386 kişiye ulaşmıştır. Ancak, 1998 ve 1999 yıllarında gelen turist sayılarında 1997’ye göre 1998’de %32 ve 1999’da da % 44.4’lük bir gerileme olmuş ve incelenen dönemlerde 59,363 kişiye ve 48,272 kişiye kadar inmiştir. Ülkeyi ziyaret eden turist sayılarının azalması, 1998 yılındaki Asya ve Rusya mali krizi ve 1999’da Kırgızistan ile Tacikistan sınırında (Batken vilayetinde) çıkan olaylar ve Issık-Göl bölgesinde Baarskon nehrinde “Kumtor” altın kazma şirketinin kimya maddesi olan siyanülün taşıması sırasında ortaya çıkan kazadan kaynaklanmaktadır. Bunlara rağmen 2000 yılında 1999’a göre gelen turist sayısı %17.8 oranında artarak 58,756 kişiye ulaşmıştır. 1995 yılında 4.6 milyon dolar olan turizm gelirleri 2000 yılında %77.3 oranında artış göstererek 20.3 milyon dolara ulaşmıştır [Sayısal veriler Kırgızistan Cumhuriyeti Milli İstatistik Komitesi’nin (K.C.M.İ.K) yayınladığı “Kırgızistan’da Turizm”, Bişkek 1999 ve 2001 tarihli kitaplarından alınmıştır].

Turizm sektörünün diğer sektörlerle olan yakın etkileşimi çerçevesinde, özellikle hava ulaşımı, turist giriş ve çıkışlarının yoğun olduğu havaalanlarında alt ve üstyapı eksiklerinin neden olduğu tıkanıklıklar, kaydedilen gelişmelere rağmen kısmen devam etmektedir.

Dünya turizm trendleri kitle turizminden bireysel turizme doğru bir geçişe işaret etmektedir (Türeli,1998: 58). Kırgızistan’da bireysel dış turizmin yanı sıra iç turizme yönelik tesis ve organizasyon sorunları çözülmemiş olup, küçük ve orta boy işletmelerin (KOBİ) bu sektörde taşıdıkları öneme paralel şekilde desteklenmeleri gereği devam etmektedir.

Sektörde tanıtım ve pazarlamaya daha fazla önem verilmesi ihtiyacı olup, bu alanda da özel sektörün katkılarının artması gerekmektedir. Söz konusu özel sektör katkılarının arttırılması için devletin desteğine ihtiyaç duymaktadırlar.

Tablo 1: Turizm Sektöründeki Gelişmeler

	1998	1999	2000	1999/1998 (%)	2000/1999 (%)
Ülkeye gelen yabancı sayısı (kişi)	59.363	48.272	58.756	-18.6	17.8
Yurt dışına çıkan vatandaş (kişi)	33.494	45.223	17.196	26.0	-62
Turizm geliri (Milyon $)	8.4	14.1	20.3	40.4	30.5
Turizm gideri (Milyon $)	3.8	10.7	15.6	64.5	31.4

Kaynak: Kırgızistan’da Turizm, 2001 ; 153., oranlar tarafımızdan hesaplanmıştır.

B. KIRGIZİSTAN EKONOMİSİNDE TURİZM SEKTÖRÜNÜN YERİ VE ÖNEMİ

1. Kırgızistan Turizminin Niteliği

Bütün ekonomik faaliyetleri doğal ve insangücü kaynaklarından yararlanmaktadır. Ancak hızlı ve yüksek gelir sağlama çabaları bu kaynakları zayıflatarak ekonomik sonuca ulaşmaktadır.

Kırgızistan her ne kadar bağımsız devlet olsa da, tarım ve sanayi sektörü itibariyle mevcut ekonomik düzeyi kırsal bölge ekonomisini andırmaktadır. Bilindiği gibi, kırsal bölge ekonomileri özellikle tarımcılık (ziraat, küçük ve büyükbaş hayvancılık), sanayi (petrol, elektrik, kimyasal ve petrol ürünleri, metalürji, makine imâlatı, orman ve ağaç ürünleri, hafif sanayi, gıda sanayi vb.), inşaat (altın madeni inşaatı ve konut üretimi vb.) ve hizmetler (ulaştırma, telekomünikasyon ve turizm) sektörü yönleriyle göze çarpar. Ülke ekonomisine önemli katkılarda bulunabilecek turizm sektörünün dünya standartlarına uygun donatımlarına sahip olmadığından dolayı turizm sektörüyle tanınan ülkelerde olduğu gibi görülebilecek düzeyde ekonomiye katkıda bulunamamaktadır. Nitekim söz konusu sektör en çok gereksinim duydukları finansman kaynaklarının yetersiz kalması ve bu finansman kaynaklarının devlet tarafından sağlanmaması (teşvik edilmemesi) başlıca sorunlardan biri olmaktadır. Finansman kaynaklarının devlet tarafından teşvik edilememesinin sebebi de, Kırgızistan Cumhuriyeti Hükümetinin hazırlamış olduğu sektörel gelişme ve özelleştirme programlarında mali kaynakların yabancı ve yerel yatırımcıları tarafından yapılması öngörülmektedir.

Kırgızistan ekonomisine de sağlayabileceği katkıları kısaca aşağıdaki şekilde açıklanabilir:

• Turizm sektörü ülke ekonomisinin ülke çapında istikrarlı gelişimini sağlayabilir. Örneğin, Kırgızistan bağımsızlığını kazandığı 1991 yılından itibaren kırsal bölgelerde oturan insanlar; oturdukları bölgelerdeki sanayi işletmelerinin (maden kazma ) kapatılması, tarım ve hayvancılık organizasyonlarının dağılması sonucu işsiz kalmış ve bu nedenle şehirlere göç etmişlerdir. Aynı zamanda, maden kazma yerlerinin doğal çevre deformasyonu (göçük) meydana getirebilecek olmasını da göçü hızlandırmıştır. Turizm sektörünün bu bölgelerde insanlara istihdam, doğayı koruma yönüyle doğal afetlere karşı alınması gereken önlemleri alır ve yaşam kalitelerini arttırabilecektir.

• Kırgızistan’da turizmi geliştirme meseleleri bağımsızlığını kazandığı tarihten itibaren görüşülmekte ve mükemmel bir şekilde gerçekleştirilmeye çalışılmaktadır. Çünkü diğer sektörler turizm gibi ülkede faaliyet gösteren diğer sektörlere etki edemeyecektir. Ayrıca turizm hem orta ve küçük işletmelerin imkanlarını genişletecek, hem de özellikle kırsal bölgelerde olmak üzere çok sayıda istihdam yaratacaktır. Bu turizmin ürettiği hizmetlerden sağlanan gelirleri hesaplayan İsviçre’nin bilim adamları tarafından tasdiklenmekte ve katkının ülkelere göre farklılık göstermekle birlikte, GSMH’nın içindeki payı 1.2’den 4.0’a kadar olduğu ifade edilmektedir (Saprunova, 1997: 89).

Turizm sektörünün ekonomiye sağlayabileceği katkıları ve ülke ekonomisindeki yerini daha anlamlı hem de açık bir şekilde görebilmek için, aşağıda söz konusu sektörün 1995 –2000 yılları arasındaki gelişimi ve ulusal ekonomiye, istihdama ve ödemeler dengesine katkıları sırasıyla incelenecektir.

2. Kırgızistan Ekonomisi İçinde Turizmin Yeri

2.1. Turizm ve Ulusal Gelir

Kırgızistan Cumhuriyetinde turizm sektörü, Türkiye gibi turizm sektörü yönünden ilerlemiş ülkelerinde olduğu gibi GSMH’sı ya da GSYİH’sının sektörler itibariyle dağılımında yer aldığı gibi yer almamaktadır. Bu nedenle, turizm sektörünün ülke ekonomisi içerisindeki yerinin daha da anlamlı bir şekilde anlaşılır olması için önce Kırgızistan’ın GSYİH’sının sektörel dağılımını ve ardından da söz konusu sektörün ait olduğu kalemler içerisinde ne kadar paya sahip olduğunun tespiti edilerek ulusal ekonomiye olan katkıları ortaya konulması gerekmektedir. Kırgızistan’ın GSYİH’sının sektörel dağılımı aşağıdaki tabloda verilmiştir.

Tablo 2: GSYİH’nın Sektörel Dağılımı (milyon dolar)

Yıllar	1995	1996	1997	1998	1999	2000
GSYİH	1492,1	1826,6	1767,6	1640,1	1239	1304
Tarım	607	846	728	591,3	474,8	482,4
Sanayi	178,4	202	292,4	266,7	226,8	273,9
İnşaat	91,7	109	79,7	73,7	48,2	39,12
Taşımacılık ve Haberleşme	67,6	83,6	74,3	73,6	54,7	65,2
Ticaret ve Hizmetler	163,9	139,4	184,7	207	155	169,5
Finans	53,7	11,7	18,1	18,4	9,8	8,5
Kamu İdaresi	34	39,9	43,7	49,6	29,8	43
Diğerleri	186	218,9	210,7	215,1	239,9	222,3
Kur (Ortalama)	10,82	12,81	17,36	20,84	39	47,7

Kaynak: Asian Development Bank (ABD) –Key Indicators of Developing Asian and Pasivic Countries

Yukarıda yer alan Tablo 2’de görüldüğü gibi 1993 (873,5) ve 1996’ya (1826,6) kadar GSYİH, dolar bazında artış göstermiş, 1996 yılında en üst noktasına ulaşmış ve değer olarak azalma olmakla birlikte 1997 yılında da önemli bir noktaya gelinmiştir. Bu noktadan sonra görülen azalmanın yaşanan devalüvasyonla doğru orantılı olduğu da görülmektedir. Nitekim, 1996 yılından 2000 yılına kadar geçen süredeki değişim (azalma) oranı ortalama olarak %7 düzeyinde gerçekleşmiştir.

Turizm sektörü Ticaret ve Hizmetler kalemi içinde yer almakta olup, aşağıdaki Tablo3’te turizmin sahip olduğu pay gösterilmiştir.

Tablo 3: Turizm Sektörünün Ticaret ve Hizmetler Sektörü İçindeki Payı (milyon dolar)

	1995	1996	1997	1998	1999	2000
Ticaret ve Hizmetler	163,9	139,4	184,7	207	155	169,5
Turizm gelirleri	4,6	4,2	7,1	8,4	14,1	15,3
Turizmin Payı (%)	2.8	3.0	3.8	4.0	9.0	9.0

Kaynak: Kırgızistan Cumhuriyeti Milli İstatistik Komitesinin 1999-2001 ve 2003 tarihli verilerinden yararlanılarak hazırlanmıştır.

Tablo 3’te görüldüğü gibi turizm sektörü ticaret ve hizmetler sektörü içindeki payı önemli seviyelerde artış göstermektedir. Ticaret ve hizmetlerde yıllar itibarıyla dalgalanma olsa bile, turizm sektörünün sahip olduğu pay artış trendi izlemektedir. Bunun kanıtı olarak da, 1995 ile 2000 yılları verileri yapılan çalışmalarda gösterilebilir. 2000 yılında 1995 yılına nazaran turizm gelirlerinin artış gösterdiği ve önemli noktaya geldiğini söylenebilir.

Kırgızistan Cumhuriyeti hakkında araştımacılar tarafından GSMH’nın yerine GSYİH kullanılmaktadır. Bu nedenle turizmin sahip olduğu yeri gösterebilmek için de söz konusu verilerden yararlanılmıştır.

Kırgızistan bazında somut olarak görebilmek için, dış aktif turizm gelirlerinin GSYİH içindeki payını yıllar itibariyle seyrini ortaya koymakta fayda vardır. Turizmin ekonomi içindeki yeri turizm gelirinin gayrı safi yurtiçi hasıla ve ihracat içindeki payı ile ölçülür. Tablo 4’te Turizm gelirlerinin GSYİH içindeki payı yıllar itibariyle gösterilmektedir.

Tablo 4: Aktif Turizm Gelirlerinin GSYİH İçindeki Payı

Yıllar	GSYİH (000 $)	Turizm Gelirleri (ml $)	Turizm Gelirlerinin GSYİH’ ya Oranı %
1996	1.826,6	4,2	0,22
1997	1.767,6	7,1	0,40
1998	1.640,1	8,4	0,51
1999	1.239,0	14,1	1,13

Kaynak: Kırgızistan Milli İstatistik Komitesinin Ekonomik ve Turizm Gelirleri verileri yardımıyla saptanmıştır.

Tablo 4’te görüldüğü gibi, turizm gelirlerinin GSYİH içindeki payı 1996 yılında %0,22 iken, 1999’da % 1,1 ‘e yükselmiştir.

Turizm, spor ve gençler politikası temsilcisi Okmotek Almakuçukov’un Koordinasyon Sovyet’i Oturumunda yapmış olduğu açıklamasına göre; 1 Ekim 2001 yılında dinlenme ve turizm kurumları faaliyetlerinden Kırgızistan Cumhuriyeti 311,7 milyon som gelir sağladığını bildirerek, otel kompleksinden 83,3 ml som, Issık –Göl vilayetinden –202,1 ml som olmak üzere sadece cari yılın yarısında turizmin GSYİH içindeki payı %3,6’ya ulaşmıştır. Bu gösterge 2000 yılında %2,6 olarak gerçekleşmiştir (www.gateway.kg/tourism., KNATİ “KABAR“, 31 Ekim 2001).

Bir başka çalışmaya göre ise, aynı dönemde ülkeyi 22.600 kişi ziyaret etmiştir. Ziyaret eden turistlerin içinde BDT ülkelerinden 13.900 kişi, ülke dışına çıkanların sayısı ise 29.900 kişiyi oluşturmaktadır. Yabancı turistleri kabul etmesinden sağlanan gelir %19’a artmış ve 6,3 ml ABD dolara ulaşmıştır (www.gateway.kg/tourism., KNATİ “KABAR“, 31 Ekim 2001).

2.2.2. Turizm ve İstihdam

Kırgızistan açısından turizmin diğer önemli etkisi, istihdamda görülür. Kırgızistan gibi gelişmekte olan ülkelerin çoğunda temel amaç, sanayileşerek kalkınmalarını gerçekleştirmektir. Fakat günümüzde en önemli sorunlardan biri de sanayileşmenin, gelişmekte olan ülkelerde bir çok durumda istihdam sorunu çözmeye yeterli olmayışıdır. Diğer yandan, Kırgızistan’ın son nüfus sayımına göre yılda ortalama %1.4 oranında çoğalmakta, fazla işgücü istihdam edilemediğinden işsiz sayısı artmaktadır.

Kırgızistan’da yeni istihdam sahalarının açılmasında büyük ölçüde emek-yoğun teknolojiye dayalı olan turizm, önemli bir yer meydana getirecektir. Gerçekten de turizm kesiminde mekanizasyona, otomosyona gitme yolları sınırlıdır. İstihdam yoğunluğu bir çok endüstri dalına göre daha yüksektir. Bunun başlıca nedeni de arz edilen ürünün şahsi oluşu, hizmet oluşu ve mekanizasyon ile otomosyondan sınırlı bir şekilde yararlanmasıdır.

Tablo 5: Çalışan Nüfus İstatistikleri

	1996	1997	1998	1999	2000	2001
Toplam Nüfus bin kişi	4661	4331,9	4806,1	4822,9	4907,6	4935,4
Sivil işgücü bin kişi	---	1791,5	1819,3	1811,3	1901,1	1911,4
Sivil istihdam bin kişi	1641,7	1651,5	1689,3	1704,9	1764,3	1767,1
İşsiz kişi (bin)	--	140,0	130,0	106,4	136,8	144,3
İşsizlik oranı %	--	7,8	7,1	5,9	7,2	7,5
Turizm sektöründe çalışanlar	6981	6931	6872	7208	6698	--
Sivil İstihdama oranı %	42,5	41,9	40,6	42,2	37,9	--

Kaynak: Kırgızistan Milli İstatistik Kurumu verilerinden yararlanılarak hazırlanmıştır (Komitesi), Bişkek 2001

Tablo 6: Turizm Sektöründe İstihdamın Dağılımı

Sektörler	1996	1997	1998	1999	2000
Otelcilik	1345	1283	1264	1311	1385
Sağlık ve dinlenme tesisleri	4756	4702	4638	4776	4204
Tur acentaları	880	946	970	1121	1109
Toplam	6981	6931	6872	7208	6698

Kaynak: Kırgızistan Milli İstatistik Kurumu (Komitesi), Bişkek 2001

Sektörel istihdam verilerinin elde edilemediğinden dolayı, turizm sektöründeki çalışanlar, sivil işgücüne ve sivil istihdama oranlanmıştır. Söz konusu tablolar incelendiğinde, turizm sektörünün istihdama katkısının büyük ölçülerde olduğunu rahatça söylenebilir. Tablo 5’te görüldüğü gibi, 1996 yılında turizm sektöründe çalışanların sivil istihdama oranı %42.5 olup, 1997’de %41.9’a ve 1998’de de %40.6’ya kadar düşmüştür. Ancak, 1999’da %42.2’ye yükselmiş ve 2000 yılına gelince %37.9’a kadar düşmüştür. Söz konusu düşüşler; sağlık tesislerinin devlete bağlı olduğundan ve bundan dolayı hizmet kalitelerinin geliştirilmemesi sonucunda turistler tarafından az tercih edilmeye başlayan tesislerin kapatılmasından, tarımcılığı geliştirmeye yönelik çıkartılan arazi reformlarından ve sivil işgücünün artmasından doğan sonuçlar olduğu bilinmektedir. Kırgızistan Cumhuriyeti bağımsızlığını kazandığı tarihten itibaren piyasa ekonomisine geçiş sürecinin başlatılmasının nedeniyle, kırsal bölgelerden ve köylerden şehirlere göç başlamıştır. Tarım ve diğer sektörlerde çalışanlara turizm istihdam sağladığı için iş imkanı olmuş ve sonradan çıkartılan arazi reformlar sonucunda eski işlerine dönenler olmuştur. 1999 tarihinde arazi reformlarında özelleştirme ve kiralama teklifi halka sunulmuş ve seçim yapılmıştır. Seçimlerde oy çokluğu ile arazilerin 99 yıla kadar düşük vergiyle işletme imkanı doğmuştur.

Tablo 6’da turizm sektöründeki istihdamın sektörel dağılımı verilmiştir. Buna göre istihdamın sağlanmasında ilk sırada termal tesisler, yani kaplıcalar yer almaktadır. İkinci sırada otelcilik, üçüncü sırada ise tur acenteleri bulunmaktadır.

2.2.3. Dış Ödemeler Dengesi

Bilindiği gibi ödemeler dengesi, bir ülkenin ekonomik durumunu en iyi ve en açık şekilde gösteren bir ölçüdür (Barutçugil,1983:100). Hızlı nüfus artışının, düşük gelir düzeyinin, işsizliğin ve çoğu bunlarla bağlı olarak çıkan eğitim, sağlık, konut gibi sorunların üzerine gitmek ve teknoloji, enerji ve alt yapı yetersizliklerini ortadan kaldırmak durumunda olan Kırgızistan, bu amaçla atılımlar yapmak ve büyük yatırımları gerçekleştirmek zorundadır. Öte yandan, gerek yatırım malı, gerekse petrol ürünleri ve diğer tüketim mallarını dışarıdan ithâl edebilmesi için dövize ihtiyaç duymaktadır. Örneğin; petrol ve doğal gaz %100 ithal edilmekte olup, 1996 yılında 212,7 milyon $, 1997’de 182,9 milyon $, 1998’de 199 milyon $, 1999’da 118,7 milyon $ ve 2000 yılında 120,8 milyon dolar ödeme karşılığı ithal gerçekleştirilmiştir. Aynı şekilde, sürekli olarak artan dış borç ana para ve faiz ödemeleri de döviz ile yapıldığından, Kırgızistan’ın dövize olan gereksinimi günden güne artmaktadır. Örneğin: toplam dış borçlar 1995’te 608 milyon dolar, 1996’da 1,135 milyon $, 1997’de 1,341 milyon $, 1998’de 1,538 milyon $ ve 1999’a gelince 1,699 milyon dolara kadar artmıştır (Kırgızistan Cumhuriyetinin Milli İstatistik Komitesinin sayısal verileri: 2001)

Kırgızistan’ın önceki bölümde ve yukarıda kısaca belirtmeye çalışılan konularla ilgili olan dövizi elde edebilmesi için dışsatımını arttırmak zorundadır. Ancak, mevcut üretimle dünya ölçeğinde rekabet edebilmenin zorluluğu ve dış pazarlara açılabilme güçlülüğü içerisinde, Kırgız firmalarının bu alanda istenildiği şekilde başarılı olduklarından söz edilemez. Ödemeler dengesi açıklarının kapatılabilmesine dönük olarak Kırgızistan için geriye kalan seçenek, turizmdir. Turizm, çok az dış alım gerektiren ve kısa zamanda döviz getirisi sağlayan, gelirleri, istihdamı, verimliliği arttıran bir ekonomik olaydır.

Turizme, bağımsızlığını kazandığından bu yana “ödemeler dengesine yönelik bir olay” olarak bakan Kırgızistan’ın turizm geliri 1995 yılında 4,6 milyon dolardır. Söz konusu miktar 1996 yılında 4,2 milyon dolara düşmüştür. Ancak 1997 yılında 7,1, 1998’de 8,4’e, 1999’da da 14,1 milyon doları aşmıştır. Zaten turizm gelirinin gerçek anlamdaki yükselişi bu tarihlerden sonra gerçekleşmiştir. 2000 yılındaki turizm geliri 20,3 milyon dolara yükselmiştir.

Önceki açıklamalarda da belirtildiği gibi ve Kırgızistan’ın ödemeler bilançosunun elde edilemediği için, turizm gelirleri toplam ihrâcat gelirleri dikkate alınarak açıklanmaktadır.

Tablo 7’de turizmin ihrâcata göre nasıl bir gelişim içinde olduğu yıllar itibariyle kısaca anlatılmaya çalışılmıştır. Bunun için dış turizm gelirleri/ihracat oranı kullanılacaktır. 1995 yılında 4,6 milyon dolar olan turizm gelirlri 2000 yılına geliniğinde 15.3 (bazı kaynaklarda 20.3 milyon $ olarak verilmiştir) milyon dolara ulaşmıştır. 1995-2000 döneminden yaklaşık üç kat artan turizm gelirlerinin ihrâcat içindeki payında da artış görülmektedir. İhrâcat gelirlerine oranı söz konusu dönemlerde %1.23’den %3.54’e çıkmıştır. Bu gelişme, turizmin Kırgızistan ekonomisi ölçeğinde ulaştığı ve ulaşabileceği büyüklüğü ortaya koyan önemli bir göstergedir. Kırgızistan’da turizm gelirlerinin ihracat içindeki payı yükselme aşamasında olup, önemli bir seviyeye gelebilecektir. Bu durum 1995’li yıllarda turizme verilen önemin artması ve hazırlanan geliştirme programlar çerçevesinde olduğuyla açıklanabilir.

Tablo 7: Dış Turizm Gelirlerinin İhrâcat Gelirlerine Oranı

	1995	1996	1997	1998	1999	2000
Dış Aktif Turizm Gelirleri (Milyon dolar)	4,6	4,2	7,1	8,4	14,1	15,3
İhrâcat Gelirleri (Milyon dolar)	379,9	505,0	603,3	513,6	527,5	572,7
Dış Turizm Gelirlerinin İhrâcat Gelirlerine Oranı (%)	1.23	0.83	1.17	1.63	2.67	3.54

Kaynak: Kırgızistan Cumhuriyeti Milli İstatistik Komitesi ve Kırgızistan ekonomisi ile ilgili yazılan makalelerinde verilen sayısal verilerden yararlanılarak hazırlanmıştır.

SONUÇ VE ÖNERİLER

Kırgızistan Cumhuriyetinde tasarruf sorununu ortadan kaldırması için gelir dağılımını arttırması gerekmektedir. Gelir dağılımının arttırılması için GSMH’yı teşkil eden sektörel gelirleri yükseltilmesi gerekmektedir. Örneğin; Kırgızistan Ekonomisinde 2005 yılında 2000 yılına göre GSYİH %31 oranında artması (gelişmesi) için 2000’den 2005’e değin gelişme hızı yılda %6,2 olması gerekmektedir. Ülkenin sermaye / hasıla oranı tahminen 3/1 olarak alınırsa yılda GSYİH’nın %18,6 oranında yatırım yapılması gerekmektedir. Bahis konusu yapılması gereken yatırım tutarı 234.720.000 $ olup, 2001 yılında bu değerin %9’u, 2002’de %13’ü, 2003’de %18’i, 2004’te %25’i ve 2005’e gelince %36’lık bir kısmı (bölümü) turizm gelirleri ile karşılanabilecektir. Turizmin ihtiyaç olan yatırımların bu oranlarda karşılayabilmesi için de 4.bölümde tahmini analizde geliştiği şekilde gelişmelidir. Söz konusu gelişimin ve yatırımların gerçekleşebildiği takdirde Kırgızistan GSYİH’sı 2005’e gelince 1.708 milyon dolara, Milli Gelir de 360 $’dan 471,6 $’a ulaşabilecektir.

İncelenen bölümlerde de açıklandığı gibi, incelen sektörün diğer ekonomik sektörlere dolaylı veya dolaysız katkılarının olduğu belirtilmiştir. Tarım sektörü başta olmak üzere sanayi sektörünün gelişmesine büyük katkılarda bulunabilecektir. Diğer sanayi yönünden gelişmiş olan ülkeler de önce tarımcılık yani ilkel üretimden başlamışlardır. Ancak, Kırgızistan sınırları içindeki mevcut alternatifleriyle iki yönlü destek sağlayarak Sanayi Sektörünü geliştirebilecektir. Ülkenin alternatifleri de önem verdiği tarımcılık sektörü ile turizm sektörleridir. Tarımcılık günlük ihtiyaçlar dolayısıyla vazgeçilmez sektör olduğu gibi, Turizm de döviz kazandırıcı yönüyle vazgeçilmez sektördür. 2000 yılı itibariyle turizm sektörü 6.698 kişiyi kendinde barındırarak toplam istihdamın %37,9’unu, 15.3 Milyon dolarlık geliriyle GSMH’nın %2,6’sını oluşturmaktadır.

Kırgızistan turizminin ülke ekonomisinin gelişmesine ve aynı zamanda ülkenin gelişmesi için büyük bir önem taşıyan sanayi ve benzeri diğer ekonomik sektörlerin gelişmesine doğrudan ya da dolaylı yoldan finansal katkılarda bulunabilmesine olumsuz etki eden hem de ilk olarak çözümlenerek uygulamaya konulması gereken tedbirler mevcuttur. Söz konusu tedbirler:

- Turizm Teşvik Yasasının acilen çıkarılması;

- Turizm ve diğer sektörlerde faaliyet gösteren işletmeler tarafından yapılmakta olan gizli kayıtların kaldırılması, açıklık ilkesinin benimsenmesi;

- Kırgızistan ile ilgili her alanda bilimsel araştırmalara imkan verecek yeterlilikte istatistiksel verileri oluşturmak;

- Turizm ile ilgili sayısal veri toplayan yetkili Kurumları tek çatı altında toplamak, şeklinde sıralamak mümkündür.

Gelişmekte olan Kırgızistan Cumhuriyetinde “Turizm Teşvik Yasası” hazırlanırken, Turizm Sektörüne Özgü İç ve Dış Krediler, Vergi Muafiyetleri, Haberleşme ve Enerji Giderlerinde İndirimler ve Yurt Dışından İthal Edilen Mallar için Gümrük Muafiyetleri gibi hususlara özen göstermek gerekmektedir.

Özet olarak; turizmi geliştirmeye yönelik “Turizm Teşvik Yasası”nın yerli ve yabancı yatırımcıları bu sektöre sermayelerini yatırabilecek şekilde hazırlanması gerekmektedir. Etkili bir Teşvik Yasası’nın hazırlanamaması halinde yerli ve yabancı yatırımcıların turizm sektörüne birikimlerini yatırmaları imkansız denebilecek derecedir. Bundan dolayı, hazırlanacak olan “Turizm Teşvik Yasası” diğer turizm yönünden gelişmiş ve aynı zamanda Dünya Turizminde önemli yere sahip olan ülkelerin desteği ve tavsiyeleri ışığı altında hazırlanmalıdır. Kırgızistan Cumhuriyetinde Turizm yılı olarak ilân edilen 2001 yılında Kırgızistan Cumhurbaşkanı Askar AKAYEV Türkiye’yi ziyaretinde Türkiye İşbirliği ve Kalkınma Ajansı (TİKA)’dan Kırgız Turizmini geliştirmeye yönelik Master Planı hazırlamalarını ve bu yönde yardımcı olmalarını rica etmiştir. Kırgızistan Cumhurbaşkanı Askar AKAYEV ülke turizmine çok önem verdiği ülkenin bağımsızlığını kazandığı tarihten itibâren üzerinde durarak sık sık vurguladığından bilinmektedir. Turizm sektörüne bu kadar önem veren ve açıklanamayacak seviyede söz konusu sektörün gelişebileceğine güvenen Cumhurbaşkanı’nın bulunduğu hem de desteklediği bir ülkede K.C. Turizm, Spor ve Gençler Politiği Komitesi tarafından Enstitü, Üniversite ve benzeri bilimsel yönde ilerleyen kurumlardan turizmi geliştirmeye yönelik program, plan ve benzeri çalışmalarda bulunmalarına teşvik ederek bu sektöre katkıda bulunmalarını sağlamalıdırlar.

Bankacılık yönünden tanınmış ve aynı zamanda turizm ülkesi olarak da bilinen İsviçre’deki turizm araştırmacılarının Turizm sektörünün en az Bankacılık kadar verimli olduğunu belirtmişlerdir.

Kırgızistan’da turizm sektörünü geliştirmeye yönelik, düzenlenecek “Turizm Teşvik Yasası”nın uygulamaya konulmasıyla ülkeye dış borçlanma yoluyla kapatılmaya çalışılan dış ödemeler bilançosu ve dış ticaret açıkları, döviz kazandırıcı sektör olarak bilinen söz konusu sektörün, ülkenin ulusal ekonomisine büyük kültürel, sosyal ve finansal katkılarda bulunarak ülkenin döviz açıkları karşılamaya yönelik bir kaynak olarak kullanılabilecektir.

KAYNAKLAR

ATAÇ, Beyhan, Engin ATAÇ, Kamu Maliyesi, T.C. Anadolu Üniversitesi Yayınları, No:949, Açık Öğretim Fakültesi Yayınları, No:519, 3. Baskı.: Eskişehir – Ekim 1998.

BARUTÇUGİL, İsmet S, Turizm İşletmeciliği, Beta Yayını, Erenköy - 1989.

BARUTÇUGİL, İsmet S, Turizm İşletmeciliği, Uludağ Üniversitesi Basım Evi, Bursa –1982.

ÇAKIR, Pembegül, Türkiye’nin Turizm Gelirlerinin Ödemeler Dengesine Katkısının Analizi, Eskişehir – 1999.

İÇÖZ, Orhan, Metin KOZAK, Turizm Ekonomisi, Turhan Kitabevi, Ankara -1998.

KAHRAMAN, Nüzhet, Turizm Yatırım Projeleri Analizi, Siyasal Kitabevi, Ankara – 1997.

OLALI, Hasan, Alp TİMUR, Turizm Ekonomisi, Ofis Ticaret Matbaacılık Şirketi, İzmir – 1988.

OLALI, Hasan, Dış Tanıtım ve Turizm,T.İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara – 1983.

Ş. M. MUASAKOCAEV, K. M. MEYMANOV, Ekonomika Kırgızskoi Respubliki (Kırgızistan Ekonomisi), K.C. Eğitim Bakanlığı, Bişkek 1997.

TÜRK, İsmail, Maliye Politikası, 7. Baskı.: Sevinç Yayınevi, Ankara Ekim 1988.

Makaleler

BİYALİOV, Alımbek, Kırgızistan’daki Reformların On Yıllığı: Piyasa Ekonomisine daha Çok Var (www.ca-c.org/journal/rus 06-2001/09.bijprimru.shtml)

Komisarov, V. Chastniy Biznes (Kırgızistan Turizminde Özel Sektör) http://rus.gateway.kg/t_ownership

HATİPOÄžLU,Aziz Murat, Merkezi Planlamanın Çöküşünden Dönüşüme: Kırgızistan’da Ne Oldu? (www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGI/ocakozel2002)

Ömörbek Turmanbetov ve Dokurbek Mursakmatov, Turisticheskie Obektı (Turistik Alanlar) (http://rus.gateway.kg/t_zones)

T. Slaşeva, Issık-Göl beklemekte...16.05.02 Çolpon- Ata “Slova Kırgızistana” 16 Mayıs 2002 yıl.( http://www.kabar.kg/arhiv.php)

Dergiler:

TİKA, Kırgızistan Ekonomisi, 01.03.2002

TİKA, Avrasya Dosyası, Sayı18, Eylül 2000/71

TİKA, Avrasya Dosyası, Sayı 2, Yaz 1996/97

Jurnal Dlya Rukovoditelei, Buhgalterov i Yuristov (Yönetici, Muhasebeci ve Hukukçular Dergisi) ,Normativnie Aktı Kırgızskoi Respubliki, Sayı 4 (126), Şubat 2001

Diğer Kaynaklar

Dünya Turizm Orgütü “WTO” web sayfası (www.world -tourism.org/aboutwto.htm/#finanse)

Kırgızistan Ekonomisi ve Türkiye İle İlişkileri, Şubat 2002 (www.deik.org.tr)

Kırgızistan Ekonomisi ve Türkiye İle İlişkileri, Mayıs 2003 (www.deik.org.tr)

Turizm Sektörünü Geliştirme İcmali ( http://rus.gateway.kg/t_concept)

TİKA, Ülke Profilleri, Kırgız Cumhuriyeti (www.tika.gov.tr/tur/ulke/index/kr.htm)

Zakoni Turizma (Turizm Yasa’sı) ( http://rus.gateway.kg/t_law)

Cilt 25 Sayı 2 için tıklayınız >>